Thuốc đông y độc chẳng kém tây y

Hiện nay trong nhân dâncó quan niệm phổ biến cho rằng thuốc đông y (bao gồm thuốc bắc và thuốc yhọc cổ truyền) không độc hoặc ít độc hơn thuốc tây y. Từ quan niệm này,nhiều người đi đến chỗ lạm dụng vì tin “không bổ bề ngang cũng bổ bề dọc”!

Cây độc tưởng sâm bổ

Cách nay vài năm, báo chí đăng tin nhiều ngườidân ở TP Tam Kỳ (Quảng Nam) nhận lầm cây thương lục là một loại sâm và đổ xôxin cây giống về trồng, ngâm rượu rễ củ để uống. Sau đó, người viết đã nhậnđược mẫu cây cũng được cho là “cây sâm” gởi đến từ một người bạn ở Đức Hoà(Long An). Người bạn cho biết nhiều người Đức Hoà trồng “cây sâm” này lấy rễngâm rượu uống cho bổ. Người viết đã nhờ các đồng nghiệp bộ môn dược liệu,khoa dược, đại học Y dược TPHCM định danh “cây sâm” và tức tốc thông báo:“Đây là cây thương lục chứ không phải sâm. Trong cây nhìn cứ tưởng là sâmnày có chứa chất độc!”.

Ngày 4/11/2011, bệnh viện Nhi trung ương chobiết có 4 trẻ dưới một tuổi bị ngộ độc nặng suýt nguy đến tính mạng, do chamẹ dùng thuốc bôi ngoài da gọi là “thuốc cam” bôi chữa các nốt viêm nhiệt ởmiệng của trẻ. Thuốc cam được xem là một loại thuốc đông y, nhưng xét nghiệmcho thấy chứa hàm lượng chì đến 10%!

Quan niệm đông y lành hơn tây y có lý do của nó:phần lớn thuốc tây y đi từ con đường tổng hợp hoá học, tức là những hoá chấtít nhiều chứa độc tính, trong khi phần lớn thuốc đông y xuất phát từ cây cỏlà sinh chất thiên nhiên. Nhưng cần biết rằng, thuốc đông y không chỉ bàochế từ cây cỏ hiền hoà, mà còn có cả những vị thuốc rất độc làm từ khoángchất. Chưa kể người ta có thể dùng nhầm thực vật độc để làm thuốc, như câylá ngón. Về khoáng chất, có một số vị thuốc đông y rất độc, phải xem là độcchất như thần sa, chu sa (chứa thuỷ ngân), thạch tín, khinh phấn… Một đề tàinghiên cứu của trung tâm Cấp cứu TP.HCM (nay là bệnh viện Sài Gòn) từng chothấy đã có hàng trăm ca ngộ độc thuốc đông y trong một thời gian ngắn bởibài thuốc bổ dân gian “thần sa tán nhỏ cho vào tim heo hấp chín”.

Một số độc dượcchính hiệu

Về thực vật có độc tính, có thể kể:

- Á phiện là nhựa lấy từ trái của cây thuốcphiện (Papaver somniferum L., họ Papaveraceae) dùng để chữa ho, giảm đau,chữa đau bụng, tả lỵ. Dùng quá liều rất nguy hiểm do ức chế trung tâm hô hấpở hành tuỷ. Cần chú ý, trước đây một số thuốc y học cổ truyền (như lục thầnthuỷ) hoặc thuốc tây y (như élixir parégorique) trị tiêu chảy có chứa vịthuốc này.

- Phụ tử là vị thuốc lấy từ rễ củ của cây ô đầuViệt Nam (Aconitum fortunei Hemsl., họ Ranuculaceae) hay của nhiều loạiAconitum khác, trong đông y được dùng làm thuốc hồi dương, khử phong hàn,chữa một số bệnh truỵ tim mạch, ra nhiều mồ hôi, tay chân lạnh. Trong vịthuốc này có chứa aconitin là một chất cực độc: chỉ cần 2 – 3mg aconitin cóthể gây chết người. Một số thuốc đông y như trấn kinh hoàn, bát vị hoàn cóchứa vị thuốc này.

– Mã tiền là vị thuốc bào chế từ hạt cây mã tiền(Strychnos nux vomica L., họ Loganiaceae). Mã tiền sử dụng trong đông y cũnggiống như strychnin trong tây y. Đó là vị thuốc kích thích tiêu hoá, chữanhức mỏi tay chân, chữa đau dây thần kinh và thiếu máu. Độc tính của mã tiềnlà do chất strychnin. Nếu dùng quá liều sẽ gây co giật kiểu uốn ván và nạnnhân chết vì ngạt thở.

– Cà độc dược (Datura metel L., họ Solanaceae).Dùng cà độc dược trong đông y giống như dùng atropin, hyoscin, scopolamintrong tây y. Được dùng chữa hen suyễn, giảm đau chống co thắt trong bệnhloét dạ dày và ruột, chữa chóng mặt, nôn mửa khi đi máy bay, tàu xe. Có thểgây ngộ độc nếu dùng quá liều do chất atropin làm tê liệt hệ đối giao cảm:giãn đồng tử, mạch nhanh, giảm tiết dịch, tê liệt. Nạn nhân chết do hôn mê.

Riêng về cây thương lục, ở ViệtNam có ba loại, đơn cửmột loài có tên khoa học Phytrolacca esculenta, họ Phytolaccaceae. Dược thảonày không được dùng làm thuốc bổ mà được phối hợp với các thuốc khác chữa cổtrướng, bệnh thận. Đặc biệt, rễ thương lục có chất độc là cácphytolaccatoxin. Dùng ở người lâu dài và quá liều có thể bị ngộ độc; ngộ độcnhẹ: thân nhiệt tăng, tim đập nhanh, đau bụng, nôn mửa; liều lớn gây ngộ độcnặng: liệt thần kinh, hôn mê, hạ huyết áp, tim ngừng đập gây tử vong (theoCây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập hai, NXB Khoa học & kỹthuật, Hà Nội, 2003).

Cuối cùng, cần phải đặc biệt ghi nhận là cácloại dược liệu, dược thảo trong quá trình chế biến bảo quản dùng làm thuốccó thể chứa các độc chất nguy hiểm, như thuốc cam chứa chì đã đề cập.

Tóm lại, thuốc đông y cũng có những độc chất nhưtrong thuốc tây; vì vậy, phải thật cẩn trọng khi sử dụng, không nên nghe lờitruyền miệng, đồn đại về một toa thuốc, vị thuốc nào đó rồi tự tiện sử dụnglâu dài. Cũng đừng quá tin vào cái nhãn hiệu “gia truyền” mà giao phó sứckhoẻ cho những người không được đào tạo chuyên môn hay hành nghề không theosự quản lý của ngành y tế.

Theo PGS.TS.DS. Nguyễn Hữu Đức
SGTT