Biển Đông: Tại sao trật tự của Trung Quốc lại có vấn đề?

Lời dẫn:Luận điểm chính của bài viết này "Đi tìm mộttrật tự mới cho Biển Đông" cho rằng sự chuyển đổi nhanh chóng cấutrúc sức mạnh tại khu vực đã ảnh hưởng và thách thức trật tự hiện có tạibiển Đông.

Với việc lý giải lại cácđiều khoản trong Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS) phục vụtùy theo lợi ích, và nâng mức độ từ người tham gia, thành tác nhân "giámsát", Trung Quốc đang chuyển từ việc chấp nhận thỏa thuận ngầm trong nhữngtrụ cột trật tự hàng hải khu vực sang thái cực phản đối và đối chọi, dần dầntrên đường xây dựng một trật tự dưới ảnh hưởng của mình. Những hành động nàyđang là nguồn gốc của căng thẳng xảy ra trong thời gian gần đây.

Hướng tới hòa bình vàthịnh vượng chung, một "trật tự mới" cần được tái lập trong đó nhấn mạnh nhucầu bức thiết về quá trình „định chế hóa" như một giải pháp căn cơ lâu dài,trong đó phân biệt giữa „phương tiện" và „cứu cánh" trong cách tiếp cậnchính sách cho các nước ASEAN và Việt Nam.

Phần 1:Tại sao "trật tự" của Trung Quốc là vấn đề?

Một khu vực "trật tự" hàm ýcác hoạt động, sự việc xảy ra trong phạm vi này được quy định và kiểm soát.Thường thì bằng luật "cứng", được hiểu như điều khoản, quy định, pháp lệ.Như tại một ngã tư đèn đỏ là dừng, đèn xanh duy chuyển, còn đèn vàng là dấuhiệu chuẩn bị. Hay bằng luật "mềm", ví như cách hiểu giữa các thành viêncộng đồng; đồng thuận, giữ gìn và bày tỏ thái độ nếu có cá nhân nào vượt quágiới hạn cho phép. Như trong bệnh viện thì đi nhẹ nói khẽ, nơi công cộng nêncó hành vi đúng mức, ưu tiên cho người thiểu năng, nhường nhịn phụ nữ cóthai.

Điểm giao thoa của hai gócnhìn này là giúp cho quan hệ giữa thành viên có thể nhận diện bằng các tínhiệu được đoán trước. Nếu bệnh viện được phép hò la như sân đá banh, ai muốnra vào lúc nào cũng được, hay không còn sự tương kính, nhường nhịn giữangười và người trong cộng đồng, thì tính "trật tự" sẽ không giá trị, và hànhvi giữa mỗi người chuyển dịch theo một dấu hiệu khác.

Từ trật tự đến vô trật tựcách nhau một gang tay, là xuất hiện của một hành động ngược lại các quychế, chuẩn tắc chung mà mọi người đang theo đuổi. Vô trật tự dẫn đến rốiloạn vì thiếu vắng chỉ dấu dẫn dắt về hành vi.

Trên bình diện trong một quốcgia, Nhà nước và cộng đồng là hai tác nhân đảm bảo trật tự. Khi một cá nhânvi phạm, Nhà nước trừng phạt bằng luật lệ, xã hội răn đe bằng đạo đức. Trênbình diện quốc tế, sự việc phức tạp hơn, song hành nhiều góc nhìn nhận định.

Hình dung thứ nhất miêu tảthế giới là thực trạng vô chính phủ, khi một siêu nhà nước không tồn tại, vàmột siêu cộng đồng cũng không hiện hữu. Để đảm bao an ninh buộc các quốc giagiải quyết vấn đề bằng sức mạnh.

Cân bằng quyền lực là chínhsách được tiến hành hàng thế kỷ qua từ Âu sang Á. Cân bằng nội lực thôngqua tăng cường súng ống, khả năng quốc phòng. Ngoại lực bằng cách thiết lậpliên minh, tham gia tổ chức liên kết quân sự. Điểm giữ cho hệ thống ổn địnhlà mức độ cân bằng, tức là không có sức mạnh nào trở thành vượt trội.

Và đó là nguyên tắc phân địnhgiữa góc nhìn thứ hai, xem sức mạnh là một phần của luật chơi, nhưng tínhvượt trội của một siêu cường đóng vai trò then chốt. Thứ nhất, khoảng cáchsức mạnh quá lớn để các nước khác có thể cân bằng. Thứ hai, siêu cường giữvai trò lãnh đạo, "đứng mũi, chịu sào" bài toán "hàng hóa công", thứ rất cầncho việc thúc đẩy hợp tác, nhưng đắt, và ít cá nhân nào có khả năng chi trả,hay chấp nhận trả một mình. Có thể kể đến vai trò của Hoa Kỳ trong trongcông cuộc tái thiết châu Âu với kế hoạch Marshall hay Đức quốc và Pháp trongkế hoạch thống nhất EU. Hay dàn binh bố trận của hải quân Mỹ để đảm bảo tựdo lưu thông trong khu vực châu Á Thái Bình Dương. Trật tự lúc này ổn địnhnhờ sự có mặt của "vương quyền".

Vượt qua bài toán sức mạnh,hình dung thứ ba được xây dựng trên cơ sở luật và chuẩn tắc. Luật pháp quiphạm những hành vi hợp pháp, và không hợp pháp. Chuẩn mực quy phạm nhữngviệc nên hay không nên. Liên Hiệp Quốc (Hiến chương, các bộ luật quốc, cáccơ quan chấp pháp) và công luận quốc tế là phiên bản gần nhất cho hình dungvề một công lý tối thượng, và một giá trị bao trùm. Bên cạnh đó là quá trìnhđịnh chế hóa các mối quan hệ quốc tế với lập luận: luật là điều kiện cần,chuẩn tắc đằng sau luật là điền kiện đủ đề điều khiển tất cả hành vi.

Có sức mạnh của sự cân bằng,có siêu cường nắm vai trò ổn định và tồn tại luôn những cơ chế  pháp lýchính thức cũng như bán chính thức đề quy định hành vi, Biển Đông và tranhchấp tại đây vẽ lên bức tranh hỗn hợp. Bức tranh này tuy vậy đang dần dầnngược lịch sử về quá khứ, khi xu hướng sức mạnh và tự diễn dịch (thay vìgiải quyết bằng luật pháp và tìm đồng thuận) đang dần dần nắm thế thượngphong.

Ảnh Minh họa

Thứ nhất, xuất phát từ sựkhác biệt về quan niệm vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Trung Quốc, tựdo hàng hải tại khu vực đang được định nghĩa lại dưới một lăng kínhkhác.

Theo UNCLOS, các nước venbiển có chủ quyền tuyệt đối tại vùng biển nội thủy và lãnh hải (không quá 12hải lý tính từ đường cơ sở), và hưởng thụ quyền lợi kinh tế bao gồm khaithác, thăm dò, đánh bắt v.v... tại EEZ (rộng 200 hải lý tính từ đường cơsở). Trong khi các hoạt động quân sự, do thám, nghiên cứu của tàu thuyềnnước ngoài hoàn toàn không được cho phép trong vùng lãnh hải, hoạt động nàyđược xem là không vi phạm quy chế trong khu vực EEZ.

Ngược lại, Trung Quốc chorằng các quốc gia ven biển không những có thẩm quyền kinh tế đối tại EEZ màcòn thẩm quyền về tất cả hình thức hoạt động khoa học khác. Điều này cónghĩa là mọi công tác nghiên cứu, đo đạc, khảo sát thủy văn đều phải được sựcho phép quốc gia ven biển.

Việc tàu do thám Impeccablenăm 2009 là một thí dụ cho thấy các diễn dịch và hành xử mới của chính phủBắc Kinh về luật Biển. Làm nhiệm vụ thăm dò cách đảo Hải Nam 75 dặm phíaNam, bên ngoài lãnh hải, nhưng trong vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý củanước này, Impeccable đã bị nhiều tàu Trung Quốc bao vây.

Phía Mỹ lập luận, Trung Quốcvi phạm luật và thông lệ quốc tế, vì Impeccable chỉ thực công việc khảo sát,và không có dấu hiệu gì cho thấy đã gây tổn thương đến quyền lợi kinh tếtheo quy chế EEZ. Đáp trả, Bắc Kinh cho rằng Hoa Kỳ lợi dụng quyền tự dogiao thông chuyển hướng tiến hành hoạt động thu thập tình báo, gây phươnghại đến an ninh quốc gia.

Qua sự kiện trên có thế thấyrằng, thỏa hiệp giữa quyền kinh tế của quốc gia ven biển và quyền vận chuyểnquá cảnh của các nước theo tập quán quốc tế - dưới góc nhìn của Bắc Kinh -nên được thay thế bằng nâng cấp mức độ EEZ tương đương với quy chế lãnh hải,nơi nước ven biển được hành xử chủ quyền một cách không giới hạn.

Bằng cách hợp thức hóa thôngqua pháp lý (đạo luật đặc quyền kinh tế trong Bộ Luật Khảo sát và Bản Đồ năm2002, mở rộng từ điều số 9 của luật Biển 1998 quy định cấm tàu các nước kháckhảo sát, đo đạc trong EEZ), cùng áp lực ngoại giao (Bắc Kinh đã nhiều lầnkêu gọi Mỹ giảm dần, tiến tới chấm dứt các chiến dịch tuần tra khảo sát vùngbiển để tránh "va chạm về hàng hải"), Trung Quốc dần dần định chế hóa khuvực EEZ của mình thành khu đặc quyền quân sự.

Một mặt đây có thể xem nhưmột cố gắng giảm dần ảnh hưởng của Mỹ trong vùng biển Đông. Mặt khác, mâuthuẫn với điểm đầu tiên, chính phủ Bắc Kinh lại cho phép mình "tự do hànghải" trên khu vực EEZ của các nước tranh chấp khác.

Và khác với các quốc gia venbiển có lập luận tương tự, nhiều chỉ dấu thể hiện rằng việc thụ hưởng quyềnnày đang hình thành dựa trên nền tảng sức mạnh chiến hạm thay vì định chếgiữ tiếng nói cuối cùng. Bài viết mới đây của tác giả Dana Dillon trên tạpchí Policy Review ví von biển Đông là đụng độ giữa hai thế giới quan, một làcủa cộng động thế giới qua lăng kính "chủ quyền quốc gia" như trong Hiếnchương Liên Hiệp Quốc và UNCLOS quy định, một là "trung tâm-ngoại vi" củaTrung Quốc với Bắc Kinh ở tâm điểm cùng nhiều vệ tinh quay xung quanh như môthức chư hầu trong lịch sử.

Dưới góc nhìn trên, việcchính phủ Trung Quốc đơn phương ra lệnh cấm đánh bắt cá, bắt ngư dân, sửdụng tàu hải giám giữ nhiệm vụ "giám sát" được miêu tả như trong vị thế củamột hoàng đế, xem dưới gầm trời này tất cả điều là tài sản của thiên tử vàkhông ngần ngại sử dụng vũ lực quân sự nếu lợi ích bị xâm phạm. Nếu trởthành chính sách chủ đạo, "trật tự mới" của Bắc Kinh rõ ràng không những đedọa nghiêm trọng nguyên tắc chủ quyền mà các quốc gia trong vùng xem như"tối thượng", mà còn góp phần hiện thực hóa dự đoán bi quan của trường pháiduy thực xem tương lai của châu Á là quá khứ của châu Âu: là chiến tranh,đụng độ, xung đột vũ trang.