Ngày 7-11, nhiềuđại biểu Quốc hội đã đến nghe các nhà khoa học, chuyên gia trình bày chủ đề“Phát triển đập thủy điện trên sông Mekong và thách thức đối với VN”. Đây là chủđề do Trung tâm Con người và thiên nhiên (thuộc Liên hiệp Các hội khoa học và kỹthuật VN) cùng Mạng lưới sông ngòi VN tổ chức.

Dự án thủyđiện như nấm

Với chiều dài gần5.000km, tạo ra lưu vực rộng gần 800.000km2, Mekong là dòng sông lớnnhất Đông Nam Á có tiềm năng thủy điện dồi dào. Theo TS Đào Trọng Tứ, nguyên phótổng thư ký ủy hội sông Mekong, với 31% diện tích lưu vực, 16% lưu lượng nước,2.000km chiều dài và cao 4,5km so với mực nước biển, dòng Mekong thượng lưu phíaTrung Quốc tạo ra 23.000 MW điện tiềm năng. Hiện Trung Quốc dự kiến xây dựng 15bậc thang thủy điện trên thượng nguồn, họ đã và đang xây dựng bốn đập lớn: MạnLoan, Tiểu Loan, Đại Triều Sơn và Cảnh Hồng.

Theo ông Tứ, TrungQuốc tuyên bố việc xây dựng các đập thủy điện của họ không ảnh hưởng đến vùng hạlưu, Trung Quốc và Myanmar đến nay vẫn từ chối tham gia ủy hội sông Mekong (ủyhội hiện nay gồm bốn nước VN, Lào, Campuchia, Thái Lan).

Mối đe dọa quá lớn
Mùa nước nổi năm nay ở ĐBSCL mực nước thấp hơn cùng kỳ các năm 1,1m - Ảnh: Đ.Vịnh

Tiềm năng thủy điệndòng Mekong mang lại cho bốn nước hạ lưu cũng lên tới 30.000 MW, tập trung chủyếu ở Lào. “Từ năm 2007 đến nay thủy điện là vấn đề nóng bỏng ở khu vực hạ lưu.Lào dự kiến xây tám bậc thang, Thái Lan hai và Campuchia hai. Đó là chưa kể gần60 đập thủy điện được xây trên các dòng nhánh của Mekong. Rõ ràng thủy điện dàyđặc đang làm chúng ta hốt hoảng” - ông Tứ cho hay.

Là người dành nhiềuthời gian nghiên cứu sông Mekong, TS Jeremy Carew - Raid, giám đốc Trung tâmQuốc tế về quản lý môi trường, chuyên gia dự án đánh giá môi trường khu vực hạlưu sông Mekong, cho biết: nếu các dự án trên được hiện thực thì 55% tổng chiềudài của sông sẽ biến thành các hồ chứa nước.

Ai đượclợi?

“Nếu cả 12 dự áncủa khu vực hạ lưu được triển khai và vận hành cũng chỉ cung cấp 6-8% nhu cầuđỉnh (thời điểm sử dụng điện cao nhất) năm 2025 của bốn nước VN, Thái Lan, Làovà Campuchia. Vì vậy, sự đóng góp của 12 đập này chỉ đúng bằng mức tăng trưởngđiện một năm. Nước Lào sẽ được hưởng lợi nhiều nhất từ các dự án này. Lào có thểthu được 2,6 tỉ USD mỗi năm do bán điện.

 Đương nhiên cácnhà xây dựng, các nhà đầu tư sẽ chia sẻ với Lào trong số 2,6 tỉ USD đó. Điềuđáng lưu ý là Lào dự kiến xây dựng thủy điện mật độ dày đặc nhưng chỉ sử dụng4%, 96% còn lại được xuất khẩu chủ yếu sang Thái Lan và VN” - TS Jeremy chobiết.

Tác động xấu của nóthì thế nào? TS Jeremy nói: “Hạ lưu sông Mekong sẽ không còn thời gian chuyểnmùa trong năm, lượng phù sa sẽ thay đổi, độ phì nhiêu sẽ giảm rất nhiều. Các conđập sẽ tích một lượng nước khổng lồ nhất trong lịch sử. Giả định các con đậpcùng xả nước, xả lũ khẩn cấp thì trong vòng 1-2 giờ, mực nước vùng hạ lưu có thểdâng lên 3-6m. Như vậy, chúng ta có thể thấy tác động kinh hoàng của nó trongtrường hợp xấu. Vậy mà chưa thấy ai đề cập việc xây đập điều tiết ở phía hạ lưu.Nếu 12 đập thủy điện được xây dựng thì chúng ta cần ba con đập để điều tiếtnước. Ai sẽ xây ba con đập, vận hành và chi trả kinh phí cho nó: Lào, Thái Lanhay VN?”.

Theo tính toán, cácđập thủy điện sẽ khiến các hạt phù sa thô và trung bình lắng đọng hết tại các hồchứa, các loại phù sa mịn giàu dưỡng chất về đến đồng bằng sông Cửu Long chỉbằng 25% so với hiện nay. Và đồng bằng trù phú nhất VN này sẽ bị mất 42% lượngthủy sản. Th.S Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập nghiên cứu vấn đề này, cungcấp số liệu: nguồn thủy sản tự nhiên cung cấp cho đồng bằng sông Cửu Long là220.000-440.000 tấn/năm.

Nếu mất nguồn thủysản này mỗi năm có thể mất 1 tỉ USD. Còn việc mất 75% lượng phù sa chưa tínhđược bằng tiền. Chúng ta chưa đánh giá cụ thể được tác động của các đập phíathượng nguồn mà Trung Quốc đã xây dựng, nhưng ảnh hưởng của việc đói lũ ở đồngbằng sông Cửu Long năm nay đã thấy rõ: nguồn cá thiên nhiên cạn kiệt, dân phảibơm nước vào đồng, nhiều đoạn bờ sông bị sạt lở, biển xâm lấn đất liền...

“VN sẽ được muađiện từ các dự án trên, nhưng xin lưu ý rằng chỉ đáp ứng 4,4% nhu cầu điện củata. Trong khi đó mối đe dọa là quá lớn, các dự án thủy điện chủ yếu là của tưnhân, thật khó để điều phối 12 ông chủ xả nước thế nào để có lợi nhất cho vùnghạ lưu” - ông Thiện phân tích.

Kiến nghịđiều trần trước Quốc hội

Các đại biểu Quốchội Lê Quang Huy (Bạc Liêu), Nguyễn Danh (Gia Lai), Hà Thanh Toàn (Cần Thơ) đềunhận định các chứng cứ được nêu trên là rất đáng lo ngại. “Nhưng ai sẽ hànhđộng” - ông Toàn nêu câu hỏi. “Có nên có công ước về chuyển nguồn nước haykhông?” - ông Danh phân vân. Theo GS Nguyễn Ngọc Trân, mặc dù hiệp định sôngMekong đã được ký từ năm 1995, nhưng vì các lợi ích quốc gia khác nhau nên cácquốc gia vẫn trong tình trạng “đồng sàng dị mộng”. Vì vậy, biện pháp tốt nhấtvẫn là đối thoại và kiên trì thuyết phục nhau.

Ở khía cạnh khác,Phó chủ nhiệm ủy ban kinh tế Lê Quốc Dung đặt vấn đề: Người thiệt hại nhất làVN, trong khi chúng ta đang thiếu điện nhất và mong muốn đầu tư thủy điện ở Lào.Vậy nếu không trì hoãn được thì VN vẫn phải vào cuộc đầu tư vì không vào thìngười khác vào và mình phải mua điện? TS Jeremy cho rằng các lực lượng của thịtrường hiện nay đang quyết định đến việc khai thác, phát triển dòng sông Mekongnhư thế nào.

Các nhà đầu tư liêntục đến, hình thành các dự án và quyết định tương lai của sông Mekong. Đây làvấn đề nóng và khó. Tuy nhiên, VN và Thái Lan mới là những quốc gia quyết địnhđến việc có hay không xây các dự án thủy điện ở Lào, nếu VN và Thái Lan tuyên bốkhông mua điện thì các dự án trên có lẽ sẽ không được triển khai.

Ông Trần Văn Tư -chủ tịch Liên hiệp Hội khoa học kỹ thuật Cần Thơ - lên tiếng: Đề nghị Quốc hộidứt khoát không đồng tình việc xây thủy điện và không mua điện từ các dự án đó.Sau này nếu có vấn đề gì chúng ta đấu tranh, kiện các nước phía trên.

Thứ hai, hậu quả rõràng đã lường trước được như vậy rồi thì chúng ta chuẩn bị gì cho đồng bằng sôngCửu Long, có cần tích nước không, thay đổi cây trồng, vật nuôi thế nào cần phảichuẩn bị ngay. “VN không mua điện nữa? - đó là câu hỏi không phải đơn giản vìchúng ta đang thiếu điện. Nhưng câu trả lời chúng ta phải nói là: không. Chúngta phải tìm các nguồn khác” - đại biểu Nguyễn Đình Xuân (Tây Ninh) đồng tình.

Kết thúc thảo luận,các nhà khoa học và các đại biểu Quốc hội nhất trí để vấn đề nhận được sự hiểubiết, quan tâm và ủng hộ mạnh mẽ hơn, xin kiến nghị ủy ban Khoa học công nghệ vàmôi trường tổ chức phiên điều trần trước các đại biểu Quốc hội.

Dự án chuyển nước khổng lồ

Ngoài các dự án thủy điện, TS Lê Anh Tuấn, Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu, Đại học Cần Thơ, cảnh báo các dự án chuyển nước của Trung Quốc và Thái Lan sẽ khiến đồng bằng sông Cửu Long kiệt nước. GS.TSKH Nguyễn Ngọc Trân cũng bày tỏ sự lo ngại đặc biệt trước các dự án chuyển nước: Hiện nay Thái Lan có hai dự án chuyển nước từ sông Mekong để phục vụ phát triển các vùng khác.

Nhưng đáng ngại nhất là dự án chuyển nước khổng lồ của Trung Quốc khi mỗi năm 17 tỉ m3 nước ở phía thượng nguồn Mekong được chuyển sang sông Hoàng Hà qua hệ thống đường ống, kênh mương. Khi Trung Quốc làm các đập để dâng nước lên nữa thì việc chuyển nước càng nhiều hơn. “Đồng thời với xây đập, nạn phá rừng sẽ biến hệ thống hồ đập thành những lưỡi kiếm treo trên đầu người dân hạ lưu” - GS Trân cảnh báo.

Theo Lê Kiên
Tuổi Trẻ