Hình như ông Mạnh suốt đờiloay hoay với mớ ý định tốt của mình mà người đời không hiểu ông. Dante đã rấtđúng khi viết: "Đá lát địa ngục chỉ bằng những ý định tốt đẹp trên trần thế".
Ví dụ, kỷ niệm này có liên quanđến vợ chồng tôi. Lần ấy ngay trong đại hội Nhà văn lần thứ IV một đại hội trướcnhững ngày "Đổi mới hay là chết" đầy hứng khởi và có nhiều sự kiện thú vị, ôngMạnh lúc ấy là chủ nhiệm bộ môn Văn học Việt Nam hiện đại trường Đại học Sưphạm I có đề xuất mời một số nhà văn, nhà thơ đến trường gặp sinh viên để nóichuyện và đọc thơ.
Khách mời có ông Phùng Quán, ThuBồn, Trần Mạnh Hảo, Diệp Minh Tuyền, Nguyễn Trọng Tạo, Dạ Ngân và tôi (hình nhưcòn có cả Nguyễn Duy nữa). Anh Mạnh nói: ""Trước đấy khoa Văn có mời một số nhàvăn tọa đàm với giáo viên và cán vộ giảng dạy nhưng đây là lần đầu tiên sinhviên Sư phạm được tiếp xúc với nhà văn"". Tôi biết ông giáo sư biết sự tiếp xúcnày là cần thiết cho sinh viên của ông như thế nào. Trường đại học nào trên thếgiới cũng thường xuyên mời các nhà văn đến tiếp xúc với sinh viên tuy rất khómời.
Tôi nhớ hồi còn là học sinhtrường Thiếu Sinh Quân khu 4, mỗi lần thấy nhà thơ Xuân Diệu hay Chế Lan Viênđến nói chuyện với học sinh chúng tôi cảm thấy họ như người trời cử xuống. Buổitối mùa thu năm 1989, xe nhà trường chở chúng tôi đến nơi và tôi ngạc nhiên thấy một hội trường vắng tanh. Chỉ có cô Trúc Anh, một nữ nhà thơ trẻ xinh đẹpđang là sinh viên và một vài bạn trẻ đang rót nước tiếp khách. Được biết nhàtrường có lệnh không cho sinh viên gặp nhà văn. Hiện các bạn đang tập trung bênngoài, có một số nhảy qua hàng rào nhưng rất ít.
Rồi Trúc Anh bối rối hỏi có tiếptục đọc thơ không? Anh Phùng Quán đứng lên: ""Tôi thuộc thơ mình, thơ tôi toànlà thơ cách mạng, có thể đọc suốt đêm. Một người nghe tôi cũng đọc!"". Vậy làtrước mặt chúng tôi chỉ có lác đác mấy em sinh viên và các nhà thơ vứt hết mặccảm, đã hào hứng đọc thơ mình. tôi cũng nói mấy câu cổ vũ tình yêu văn chươngcủa các em. Vui và lành, không biết vì sao lại không được phép? Anh Mạnh buồnrầu nhắc một câu của Victor Hugo:"" C"est la vie! Đời là vậy đó!"" Lúc đó tôichợt nhớ tới chuyện thích nghi ông Thi nói và buồn, thật khó khăn khi giáo sưphải thích nghi với chính nhà trường của mình?
 |
| Gs. Nguyễn Đăng Mạnh và nhà văn Nguyên Ngọc, số 8 Lý Nam Đế |
Theo tôi, Nguyễn Đăng Mạnh là mộttrí thức Xã hội chủ nghĩa, vốn theo cách mạng từ thời còn để chỏm chính ông cũngluôn tự nhận mình luôn thành thực "tin yêu đảng, thực sự yêu văn chương thế màsao cứ va vấp hoài bị đánh đấm hoài" (Thư gửi NQ Thân ngày 11/11/2009) nên phải chăng ông có nỗi niềm thế hệ mà nhà văn Nguyễn Đình Thi gọi là "Sựthích nghi đầy đau đớn của trí thức"? Quá trình giải mã cái khối mâu thuẫnấy cũng khá phức tạp sẽ dành cho những nhà nghiên cứu và học trò của ông về saukhông thể nói gọn trong một bài viết. Tôi chỉ có thể nói lên một số cảm nhận vàsuy nghĩ phân tích về câu tâm sự của ông với tôi, tự biết chưa thể hoàn chỉnhnhưng cũng là góp vào việc chứng minh qua các sự kiện thực tế xem ông nghĩ nhưvậy là đúng hay sai.
Chẳng hạn, một trong những cáitạm gọi là hiểu lầm "trái khoáy" ấy là, như tôi đã đề cập ở trên, khi được TBTNguyễn Văn Linh kêu gọi đổi mới mời đến hội nghị và yêu cầu văn nghệ sĩ nóithẳng nói thật cho lãnh đạo nghe tâm tư tình cảm cũng như những vấn đề nổi cộmcủa văn học nghệ thuật. Nguyễn Đăng Mạnh đã hồn nhiên nói những câu ông tin làsự thật nhưng chưa ai nói, với lòng "tin yêu" như ông từng tự nhận mình luôn có.Vậy mà ông cũng đã mang tiếng không ít vì những câu nói thẳng nói thật này. Lạimột bài học về sự thích nghi!
Trong việc nghề, do say mê, sởthích và sở trường cá nhân, từ sớm đã mong muốn nghiên cứu Vũ Trọng Phụng vàNguyễn Tuân. Nhưng ông thừa biết rằng mình, với đôi cánh non trẻ không thể bătđầu sự nghiệp hai tác giả ấy, hai nhà văn đang là món "ế" của thời bấy giờ đụngđến đã k"hông được chuộng, bài khó được đăng mà khéo còn tai bay vạ gió. Ông đãtập "thích nghi" và tỏ ra rất "biết điều" khi mở đầu sự nghiệp của mình, khôngphải bằng Vũ hay Nguyễn mà là những nhà văn nhà thơ khác.
Và một loạt công trình của vịgiảng viên đại học trẻ phê bình nghiên cứu về những cây bút cách mạng như Hồ ChíMinh, Tố Hữu, Sóng Hồng, Lê Đức Thọ, Xuân Thủy.v.v.. và các nhà văn cách mạngnhư Ngô Tất Tố, Nam Cao đã tiếp nối ra đời. Mong manh áo vải hồn muôn trượng,Những bài thơ quên mình của Bác, Cuộc đời cách mạng thật là sang! Vài suy nghĩnhỏ về một phong cách lớn, Đọc văn chính luận của Hồ Chí Minh, Trần mà như thếkém gì tiên, Pác Pó hùng vĩ ..v.v... Và cuốn chuyên luận đầu tiên của ôngđược xuất bản là cuốn Mấy vấn đề về quan điểm và phương pháp tìm hiểu phântích thơ Hồ Chủ tịch (Đại học Sư phạm in nội bộ năm 1978, NXB Giáo Dục innăm 1981).
 |
| Gs.Nguyễn Đăng Mạnh với bà Dư Thị hoàn tại Đại hội nhà văn lần thứ 6 (năm 2005) |
Mâm lễ không thể nói là ít! Đâycó lẽ là cú cố gắng thích nghi đầu đời rất ngoạn mục mà nhà nghiên cứu trẻ tưởnglà quá đủ bày tỏ lòng ""tin yêu"" để có thể trở về với đề tài mà mình ấp ủ. Saihàng loạt tác phẩm làm nên tên tuổi một Nguyễn Đăng Mạnh ấy ông trở về vớiNguyễn Tuân, Vũ Trọng Phụng. Anh luôn nghĩ đó là hai nhà văn lớn, văn hay có vịtrí trong lòng người đọc nhiều thế hệm trong số những nhà văn làm vẻ vang chođất nước.
Vậy mà không ngờ mình đang nhảyvào "cấm địa" một thời. Miệt mài nghiên cứu, viết báo viết sách nhưng tác phẩmvẫn nằm trong tủ, không báo nào dùng, sách không ai in, lại còn bị chê là dại.Năm 1965, Mỹ đánh phá miền Bắc. Nguyễn Tuân viết ký chống Mỹ rất hay, anh tưởngca ngợi Nguyễn Tuân viết ký chống Mỹ là rất "trúng". Vậy mà lại bị "đánh". Bàiviết Con đường Nguyễn Tuân đi đến Bút ký chống Mỹ năm 1968 bịcho là đề cao một cây bút lắm lệch lạc, và khẳng định Nguyễn Tuân yêu nướcngay từ trước Cách mạng tháng Tám là không đúng. Những chuyện ấy ngày nay ngheđến mà thấy lạ!
Sau Nguyễn Tuân là Vũ TrọngPhụng. Cùng với vụ lên án Nhân văn- Giai phẩm, người ta quy rất nhiều tội chonhà văn họ Vũ. Nguyễn Đăng Mạnh đã phải chờ đến 10 năm sau, cứ tưởng dư luận đãđổi khác cái nhìn thiên kiến với nhà tiểu thuyết hiện đại lớn bậc nhất này đãnhẹ nhàng hơn. năm 1968 ông viết bài về Vũ Trọng Phụng, cũng rào đón đủ cả, cũngnói đủ nhược điểm khuyết điểm của Vũ thế mà bài viết từ 1968 mãi tới 1971 mớicho đăng (Tạp chí Văn học) và sau đó lại có bài uốn nắn (Nguyễn Đức Đàn). Màthực ra bài viết chỉ có mỗi ""tội"": "Kết luận Vũ Trọng Phụng" căn bản là mộtnhà văn hiện thực chủ nghĩa". "Giông tố, Số đỏ đã tạo ra được những điển hìnhxuất sắc". Những kết luận mà ngày nay chúng ta thấy hết sức đúng và không còn gìđể bàn.
Trong cương vị chủ biên soạnchương trình và sách giáo khoa phổ thông trng học, Nguyễn Đăng Mạnh chỉ đưa Tuyên ngôn độc lập vào đúng thể loại của nó: văn nghị luận chính trị. Tưởngthế là một điều chỉnh có tính khoa học, "trả những gì cuả Se"zar cho Se"zar" làmột việc cần thiết đối với một bộ sách giáo khoa nghiêm chỉnh. Vậy mà cái ""ý đồtốt"" ấy lại bị đánh túi bụi, là chuyện bàn luận ngay cả trong hôi trường Quốchội như trời sắp sập... Ông lại bị "đánh" với tội danh "đổi mới cực đoan","phủ nhận văn học cách mạng, phủ nhận quá khứ" , "đối lập tư tưởngchính trị với tư tưởng nghệ thuật", "khinh bạc hơn cả Nguyễn Tuân", "hạ thấp thơHồ Chí Minh và loại Tuyên ngôn độc lập ra khỏi sách giáo khoa"... Ông nóivới tôi rằng ông bị oan hoàn toàn với những lời kêt án ấy.
Ông nói với tôi "nghề dạy họclà nghề được nói" , tôi nghĩ ông nói đúng vì đó là khát vọng của nhiều tríthức và văn nghệ sĩ là những người "có chức năng phát biểu không ngừng" (AlbertCamus) phải sống trong một xã hội bị hạn chế. Nhưng thực tế lại đưa ra một kịchbản khác cho nhà văn, ở đây là một giáo sư nghiên cứu văn học. Ông cũng hiểungay từ sớm rằng chính nghề dạy học cũng không phải là nghề được nói theo ý mìnhnhư mơ ước. Kể cả khi ông giáo sư được vời làm người viết sách giáo khoa, ôngcũng phải qua một ông nào đó quyền sinh quyền sát với từng bài thơ, từng đọanvăn!
Ông vốn không ưa gì ông TrầnThanh Đạm và ông này cũng chẳng ưa gì ông chuyện bình thường giữa các nhà văn.Nhưng ông lại cảm động với 4 câu thơ đầy tâm trạng mà ông Đạm tặng mình khi đauốm: ""Đọc anh nhớ lúc anh nằm viện/ Một lần ngoài đó một lần đây/ Những dòngta viết cho người khác/ Ai biết bên trong máu thấm đầy"". Theo tôi bài thơcủa ông Đam hay ở hai câu cuối, có thể làm rung động bất kỳ người viết nào. Đãquá nhiều người đã từng phải viết "cho người khác"! Đến Trần Thanh Đạm cũng cónỗi đau ấy huống gì ai!
 |
| Gs. Nguyễn Đăng Mạnh với nhà văn Tô Hoài và nhà thơ Thợ Rèn (năm 2000) |
Nếu nói về ""nỗi đau thích nghi" của ông Mạnh nói riêng hay một thế hệ văn nghệ sĩ nói chung còn nhiều và dàidài. Các văn nghệ sĩ Nhân văn- Giai phẩm đã trả giá đau đớn vì không chịu thíchnghi đã đành, nhưng những nhà văn chịu khó thích nghi và đã thích nghi môt cáchtốt đẹp, thích nghi đến mức được nhận không sót một danh hiệu cao quý nào nhưông Thi, ông Nguyễn Khải hay ông Mạnh chẳng hạn, thì cuối cùng lại loay hoay đitìm lại mình mà chưa chắc đã tìm thấy!
Với riêng tôi, ông Nguyễn ĐăngMạnh là một người chân thành. Có lẽ ông là một trí thức duy nhất nói thẳng thừngbằng những câu nói của giới bình dân một sự thực mà ai cũng biết mà không dámnói với một Tổng Bí thư Đảng. Có lúc (có lúc thôi) ông là đứa trẻ Andersen trongông vua không mặc quần. Tôi thấy ông có phẩm chất một nhà văn biết hình tượnghóa mọi chuyện bằng ngôn ngữ bên cạnh sự khúc triết logic hình thức của một nhànghiên cứu phê bình.
Ở chỗ này ông đã hé mở trái timnhư bóc một miếng bánh và phải chịu thiệt dưới nhiều làn đạn là lẽ đương nhiên.Ông không hoa hòe hoa sói che đậy cái bản ngã vốn suốt một đời tìm cách thíchnghi mà không được sống để thích nghi, sáng tạo một cách uốn éo trong khát khaothích nghi để cuối cùng mới nhận ra thích nghi là cái gì đó quá khó.
Phải chăng nỗi đau này không củariêng ai?
Theo nhà văn Nguyễn QuangThân
Người & Nghề
