John Law: Cứu nhân hay tội đồ?

Trong thế kỷ 18, ở nước Phápxảy ra chuyện có một không hai trong lịch sử: một người nước ngoài, mà lạilà một tội phạm của nước Anh người Scotland, được tin dùng và có quyền thếtới mức làm khuynh đảo cả nền kinh tế và hệ thống tài chính tiền tệ của đấtnước. Đó là John Law, một lý thuyết gia về tài chính tiền tệ, một trongnhững tác giả đầu tiên của đồng tiền giấy, một nhà phát minh ra nhiều sảnphẩm tài chính và đồng thời là một nhà đầu cơ quy mô và liều lĩnh hiếm thấyso với không chỉ đương thời mà cả với hiện tại.

John Law sinh năm 1671, làcon thứ năm trong một gia đình làm nghề kim hoàn và kinh doanh cho vay tiềnở Edingburgh. Năm 17 tuổi ông đã đến học ở London và ngay từ thời đó đã làmột tay cờ bạc có tiếng. Nhờ khả năng tính toán và suy xét rất nhanh, quyếtđoán, chịu khó nghiên cứu và quan sát tỷ mỷ, John Law tích lũy được từ rấtsớm những kiến thức và kỹ năng cần thiết cho các phi vụ đầu cơ sau này.

Đẹp trai, to cao (cao 1,80m), khỏe mạnh, ăn vận sang trọng, cử chỉ và thái độ lịch thiệp, lại chơi bạcrất tài, John Law không chỉ giỏi chinh phục phụ nữ mà còn được phụ nữ rấtngưỡng mộ, nhiều mệnh phụ phu nhân theo đuổi, nhưng các đức ông chồng lạithù ghét và cánh đàn ông thì ganh tỵ. Một trong số những ông chồng bị cắmsừng là Beau Wilson đã thách thức John Law đấu kiếm và đã bị tử nạn. JohnLaw bị buộc tội giết người và kết tội bị treo cổ. Trong thời gian chờ xét xửphúc thẩm trên cơ sở kháng án, John Law vượt ngục chạy sang châu Âu lục địa,bôn ba và học ở nhiều nước Châu Âu, sau đó trở về Scotland - lúc đó còn độclập, và lại chạy sang châu Âu lục địa trước khi Scotland bị sáp nhập vào Anhđể tránh bị trị tội.

Ngay từ năm 1705, Law đã côngbố tác phẩm duy nhất và đồng thời cũng mang lại danh tiếng cho ông: “Quansát tiền tệ và thương mại cùng với một khuyến nghị kiếm tiền cho quốc gia”.Law có nhiều quan điểm táo bạo và thức thời, nhưng đều không được các chínhphủ sử dụng. Law là kẻ thù không đợi trời chung của đồng tiền kim loại quýđược lưu hành (bằng bạc hoặc vàng) và là tín đồ của tiền giấy.

Law cho rằng, để phát triểnkinh tế, quốc gia nào cũng cần tiền. Nhưng vì vàng và bạc đều thuộc loạihiếm, không thể là vô tận nên cần sử dụng loại tiền giấy. Law đề xướng mộtmô hình hệ thống tài chính, tín dụng và ngân hàng trên cơ sở đồng tiền giấyđược đảm bảo bằng đất đai. Ngay từ thời đó, Law đã nhận ra được tầm quantrọng mang tính quyết định của hệ thống ngân hàng và tín dụng đối với sựphát triển kinh tế và kinh doanh của doanh nghiệp. Thế nhưng, phải mãi 200năm sau mới có người tiếp tục phát triển ý tưởng đó của ông.

Paris là nơi phát tích củaJohn Law. Nhờ tài đánh bạc, Law trở nên rất giàu, thậm chí còn được cho rằnglà người giàu nhất thế giới. Nhưng đánh bạc chỉ là năng khiếu và công việcthường nhật, không phải tham vọng cuộc đời của Law. Ông muốn thực hiện nhữngtư tưởng của mình và để đạt được mục tiêu đó thì cần phải có quyền lực, hoặcthân quen với thế lực có quyền lực. Nước Pháp thời ấy là nơi thích hợp hơncả.

Vua Pháp Ludwig XVI(1638-1715) nổi tiếng về ăn chơi xa xỉ, sau khi qua đời để lại khoản nợ 2,8tỷ Livres. Bá tước Orleans, người chấp chính thay cho vua mới, tìm cách giảiquyết khoản nợ này không thành công. Đó chính là thời điểm Law được giớithiệu tiếp kiến bá tước Orleans. Có thể bá tước Orleans tin tưởng Law, cũngcó thể ông ta không còn sự lựa chọn nào khác khi chấp nhận khuyến nghị củaLaw: “Tôi có một kế hoạch sẽ khiến cả Châu Âu phải ngạc nhiên. Nó sẽ làmthay đổi nước Pháp. Sự thay đổi này còn sâu sắc hơn cả việc phát hiện raChâu Mỹ hay đưa vào sử dụng công cụ tài chính tín dụng”.

Đề nghị đầu tiên của Law làđược thành lập một ngân hàng tư nhân nhưng có quyền phát hành tiền giấy, đólà ngân hàng Banque Generale, ngân hàng đầu tiên ở Pháp, sau này đổi tênthành Banque Royal sau khi được nhà nước mua lại. Tiền giấy do ngân hàngBanque Generale phát hành được đảm bảo bằng cam kết của nhà nước và đượcngười Pháp tin dùng. Để hỗ trợ cho việc chấp nhận và sử dụng tiền giấy, Lawthuyết phục được bá tước Oreans áp dụng biện pháp hành chính: không sử dụngtiền kim loại nữa mà thay thế bằng tiền giấy. 250 năm sau, chính phủ Mỹ cũngáp dụng đúng mô hình này khi quyết định hủy bỏ chế độ bản vị vàng của đồngđô-la Mỹ (năm 1973).

Đề nghị thứ hai của Law vàcũng là thành phần thứ hai trong hệ thống tài chính của Law là thành lậpCông ty Occident, một công ty thương mại có quyền quản lý và khai thác tàinguyên của vùng hạ lưu sông Mississipi (bang Louisiana ngày nay của Mỹ). Lawcho rằng, ở đó có rất nhiều vàng cho dù không có trong tay bằng chứng xácthực và Law phát minh ra cái gọi là “cổ phiếu nhân dân”. Bất kể người dânPháp nào cũng đều có thể mua cổ phiếu của Occident. Công ty phát hành cổphiếu để huy động vốn cho việc khai thác vàng ở Louisiana, như vậy triểnvọng cổ tức rất sáng sủa. Mệnh giá cổ phiếu là 500 Livres.

Dân Pháp, từ người có học đếnvô học, từ quý tộc đến gia nhân, từ chính trị gia đến nông dân, đổ xô đi muacổ phiếu. Họ chẳng hề quan tâm đến một thực tế là, ở Louisiana khi đó chỉ cókhoảng 500 người Pháp và 500 người da đỏ. Cổ phiếu này được ưa chuộng tớimức giá của nó có lúc lên tới 12.000 Livres/cổ phiếu. Law không chỉ lạm dụnglòng tin của triều đình mà còn khai thác triệt để tính hám lợi của conngười. Law rất thành công trong việc khắc đậm vào đầu óc các nhà đầu tưrằng, có thể làm giàu không chỉ bằng lao động chăm chỉ mà còn cả bằng đầucơ. Làn sóng đầu cơ này đã phá tan những xiềng xích xã hội ở Pháp và khơidậy ước vọng kiếm được tiền, trở nên giàu có một cách nhanh chóng.

Khi biết ở Louisiana không cóvàng, Law tìm cách trấn an cổ đông để kéo dài thời gian, trong đó có cáchtập hợp người ăn mày, cho vác cuốc xẻng đi từ trung tâm Paris ra cảng LaRoche - bến cảng đi sang Mỹ - để tạo ấn tượng công ty đang làm ăn phát đạt.Thế nhưng, cổ đông không thể chờ mãi. Họ thất vọng và giận dữ, tranh nhaubán tống bán tháo cổ phiếu. Tháng 2 năm 1720, hệ thống tài chính của Law bịsụp đổ, làn sóng đầu cơ cổ phiếu ở Pháp lắng xuống. Tháng 11 năm ấy, đồngtiền giấy và cả ngân hàng đều bị xóa sổ, nước Pháp đưa vào sử dụng lại đồngtiền kim loại. Cho tới cuối đời, Law vẫn tin vào học thuyết và hành động củamình, cho rằng mình là nạn nhân của các âm mưu lật đổ, chống đối của nhữngkẻ ghen ăn tức ở. Law chạy trốn sang Venice (Italia), lại kiếm tiền bằng tròcờ bạc và chết tại đây vào tháng 2 - 1729 vì viêm phổi.

Law là bằng chứng đầu tiên vềviệc: người ta có thể kiếm được rất nhiều tiền, nhưng cũng có thể bị mất hếtvì đầu cơ. Ông đã làm thay đổi xã hội Pháp đến mức thi hào Voltaire trong“Tùy bút về thương mại và xa xỉ” đã coi Law là “số phận của nước Pháp”. Cũngcó không ít ý tưởng của Law mà mãi nhiều thế kỷ sau hậu bối mới thấy hết giátrị. Vì thế, cuộc tranh luận Law là cứu nhân hay lừa đảo ở nước Pháp thời ấyvẫn còn kéo dài đến ngày nay.