Tác hại của ô nhiễm không khí đối với sức khỏe từ lâu đã trở thành sự đồng thuận trong giới khoa học. Theo Hướng dẫn chất lượng không khí toàn cầu do Tổ chức Y tế Thế giới công bố, mỗi năm có 7 triệu ca tử vong trên toàn cầu liên quan đến ô nhiễm không khí, đặc biệt là các hạt mịn có đường kính nhỏ hơn 2,5 micron (PM2.5) do khả năng thâm nhập sâu vào phổi, trở thành mối đe dọa hàng đầu. Các nghiên cứu trong những năm gần đây lần lượt tiết lộ mối liên quan giữa PM2.5 với bệnh tim mạch, bệnh hô hấp, ung thư và tổn thương nhận thức. 

Một nghiên cứu trên tạp chí Nature đã hé lộ cơ chế PM2.5 gây ung thư phổi. Nghiên cứu khác được công bố trên The BMJ (Tạp chí Y khoa Anh) thông qua tổng quan hệ thống và phân tích tổng hợp, đã cung cấp bằng chứng mới về việc PM2.5 và các chất ô nhiễm khác làm tăng nguy cơ sa sút trí tuệ.

Kích thích tế bào ung thư phổi

Trước tiên, hãy xem xét mối liên quan giữa PM2.5 và ung thư phổi. Trên thực tế, việc làm sáng tỏ điểm này không dễ dàng. Một mặt, các nhà khoa học đã tìm thấy các gen liên quan đến ung thư phổi, đặc biệt là hai đột biến phổ biến nhất trong ung thư phổi không tế bào nhỏ - đột biến gen EGFR và KRAS. Mặt khác, các yếu tố môi trường khác, đặc biệt là hút thuốc, là yếu tố kích hoạt ung thư phổi quan trọng hơn.

Để làm sáng tỏ cách thức PM2.5 gây ung thư phổi từ những yếu tố gây ung thư phức tạp, nhóm nghiên cứu do Tiến sĩ Charles Swanton từ Viện Francis Crick dẫn đầu trước tiên đã tiến hành một nghiên cứu điều tra trên hơn 30.000 người. Sau khi loại bỏ ảnh hưởng của hút thuốc, họ phát hiện ra rằng những người sống trong môi trường có nồng độ PM2.5 cao so với những người sống ở khu vực có PM2.5 thấp, có nhiều khả năng mắc ung thư phổi liên quan đến đột biến EGFR hơn. 

Tiếp theo, để tìm kiếm cơ chế gây ung thư, nhóm nghiên cứu đã phân tích mẫu DNA khối u từ những bệnh nhân ung thư phổi không hút thuốc sống ở khu vực ô nhiễm không khí. Họ đã phát hiện ra một hiện tượng đáng chú ý: các đột biến DNA trong khối u của những người này hoàn toàn khác biệt với đặc điểm đột biến DNA khối u do hút thuốc gây ra. Cụ thể, đối với bệnh nhân ung thư phổi không hút thuốc sống ở khu vực PM2.5 cao, các đột biến điểm (tức là có một số lượng nhỏ đột biến di truyền trong trình tự) của họ được hình thành do lỗi sao chép DNA trong quá trình phân chia tế bào bình thường; ngược lại, đối với bệnh nhân ung thư phổi hút thuốc, chính các chất gây ung thư trong khói thuốc đã gây ra đột biến.

Nghiên cứu chỉ rõ ô nhiễm không khí kích hoạt tế bào ung thư

Điều này có nghĩa là các yếu tố gây ung thư môi trường như PM2.5 không tạo ra các đột biến gây ung thư mới, vậy chúng gây ung thư phổi bằng cách nào? Trong các nghiên cứu trước đây, các nhà khoa học đã phát hiện ra rằng nhiều yếu tố gây ung thư sẽ "ngủ đông" trong các tế bào bình thường, cho đến khi được các chất thúc đẩy khối u đánh thức, những tế bào này sẽ nhanh chóng phát triển thành khối u giai đoạn đầu.

Do đó, những nghiên cứu này hướng đến một khả năng: có lẽ PM2.5 đóng vai trò là chất thúc đẩy khối u, bản thân chúng không tạo ra đột biến gây ung thư mới, mà thúc đẩy sự tăng sinh của các tế bào đã mang gen gây ung thư, từ đó thúc đẩy sự phát triển của khối u.

Để kiểm chứng giả thuyết này, nhóm nghiên cứu đã tiến hành thử nghiệm trên mô hình chuột. Họ biến đổi gen để những con chuột này mang đột biến EGFR hoặc KRAS. Kết quả, những con chuột này sau khi tiếp xúc với môi trường PM2.5 cao trong vài tuần, so với những con chuột không mang các đột biến này, đã phát triển ung thư phổi nhanh hơn. Nghiên cứu trên chuột cũng phát hiện ra rằng, tiếp xúc với PM2.5 có thể kích thích phản ứng viêm xuất hiện trong phổi chuột.

Phân tích đột biến trên mô phổi khỏe mạnh cho thấy, lần lượt có 18% và 53% mẫu mang gen gây ung thư EGFR và KRAS. Những con số này cho thấy, quá trình sao chép bình thường của các tế bào phổi chúng ta thường tự phát sinh ra các đột biến gây ung thư, nhưng những đột biến này thường không gây hại cho cơ thể. Tuy nhiên, PM2.5 trong không khí đủ để thay đổi cục diện này, khiến những tế bào nguy hiểm đang ngủ đông này vượt qua rào cản, bắt đầu tăng sinh và cuối cùng hình thành ung thư.

Sa sút trí tuệ 

Một nghiên cứu trên tạp chí y khoa hàng đầu The BMJ đã cung cấp bằng chứng mới cho thấy PM2.5 có thể làm tăng nguy cơ mắc chứng sa sút trí tuệ.

Theo dữ liệu từ Nghiên cứu Gánh nặng Bệnh tật Toàn cầu, hiện có hơn 57 triệu bệnh nhân sa sút trí tuệ trên toàn thế giới, và cùng với sự già hóa dân số toàn cầu, con số này vẫn đang tăng nhanh. Các nghiên cứu trước đây đã đề xuất rằng ô nhiễm không khí có thể gây tổn thương bệnh lý cho não thông qua bệnh mạch máu não hoặc viêm.

Để đánh giá toàn diện và chính xác hơn mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và nguy cơ sa sút trí tuệ do mọi nguyên nhân, nhóm nghiên cứu từ Trường Y tế Công cộng Harvard T.H. Chan đã xem xét hơn 2000 nghiên cứu, từ đó xác định 51 nghiên cứu đánh giá mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và chứng sa sút trí tuệ lâm sàng để phân tích sâu hơn. Họ sử dụng công cụ ROBINS-E để đánh giá độ lệch của các nghiên cứu, trong đó 16 nghiên cứu đáp ứng tiêu chuẩn phân tích tổng hợp. Các nghiên cứu này cũng tập trung chủ yếu vào chất ô nhiễm PM2.5.

Nghiên cứu chỉ rõ ô nhiễm không khí kích hoạt tế bào ung thư

Nghiên cứu phát hiện ra rằng có bằng chứng nhất quán về mối tương quan giữa PM2.5 và chứng sa sút trí tuệ. Nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm tăng thêm 2 μg/m3, tổng nguy cơ mắc chứng sa sút trí tuệ sẽ tăng 4%. Ngoài PM2.5, nghiên cứu cũng tìm thấy mối liên hệ giữa oxit nitơ và chứng sa sút trí tuệ: nồng độ tiếp xúc với nitric oxide và nitrogen dioxide tăng thêm 10 μg/m3, nguy cơ sa sút trí tuệ lần lượt tăng 5% và 2%.

Nghiên cứu chỉ ra rằng, so với một số yếu tố nguy cơ khác (ví dụ như hút thuốc, giáo dục), mối tương quan giữa ô nhiễm không khí và chứng sa sút trí tuệ không mạnh bằng. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng ô nhiễm không khí ảnh hưởng đến phạm vi dân số khá rộng, và nguy cơ sa sút trí tuệ mà nó mang lại có thể là dai dẳng. Nghiên cứu này nhấn mạnh thêm tính cấp thiết của việc cần có các biện pháp chính sách toàn cầu để giảm ô nhiễm không khí toàn cầu.


* Thông tin trong bài chỉ mang tính tham khảo, không thay thế chẩn đoán y khoa. Nếu có triệu chứng bất thường, vui lòng thăm khám bác sĩ chuyên khoa!

Theo Thương trường