Thăng Long - Hà Nội trong tâm hồn nhà toán học tài danh

13 giờ 45 phút ngày 19-8-2010(giờ Việt Nam), trong phiên khai mạc Đại hội Quốc tế các nhà toán học tạiHyderabad (Ấn Độ), trước hàng nghìn nhà toán học các nước thuộc năm châulục, Ban lãnh đạo Hiệp hội Toán học Quốc tế chính thức công bố: GS Ngô BảoChâu là một trong số 4 nhà toán học được tặng Huy chương Fields kỳ này -vinh dự cao nhất trong ngành toán học thế giới. Đại hội 4 năm mới họp mộtkỳ, do vậy, 4 năm mới có một kỳ lựa chọn và trao tặng Huy chương Fields(khác với Giải thưởng Nobel năm nào cũng tặng).

Bà Pratibha Patil - Tổng thống Ấn Độ trao huy chương Fields - giải thưởng toán học cao quý nhất thế giới cho GS Ngô Bảo Châu.

Hà Nội một thời đạn bom...

Ngô Bảo Châu sinh năm 1972tại Hà Nội, dưới mưa bom trải thảm của pháo đài bay B-52. Đầu năm ấy, chaanh, tiến sĩ cơ học Ngô Huy Cẩn, chấp hành lệnh động viên cục bộ, lên đườngra tuyến lửa Quảng Trị. Đồng lương tiến sĩ dù còn ít ỏi, nhưng cũng được 73đồng, chứ sau khi tòng quân, làm “lính năm đồng”, nhận tiền phụ cấp tiêu vặtcủa chàng binh nhì mỗi tháng 5 đồng bạc ngân hàng, thì chẳng còn dành dụmđược gì để gửi về giúp vợ đang “vượt cạn” ở nơi sơ tán!

Chẳng bao lâu sau, hòa bìnhđược lập lại trên miền bắc. Nhưng sổ gạo, tem thịt, tem sữa, tem đường vẫncòn đó. Mẹ anh, Trần Lưu Vân Hiền, vất vả nuôi anh trong ngặt nghèo túngthiếu. Những nhọc nhằn vất vả của mẹ, cha khiến Châu suốt đời nuôi chí phảihọc chăm, học giỏi, không chịu thua kém bất cứ ai ở bất cứ nơi nào. Nỗi “bấthạnh” trong thơ ấu và niên thiếu đôi khi lại trở thành “ngọn lửa thử vàng”,tôi luyện con người trở nên cứng cáp hơn... Ngược lại, cuộc sống trong“nuông chiều nhung lụa” lắm lúc lại dễ sinh ra những chàng “công tử bột”,những cô “tiểu thư cây cảnh” chỉ quen ỷ lại, dựa dẫm, không chịu đựng nổinhững thử thách, khó khăn...

Đã nhiều năm xa nước, nhưnganh Châu vẫn luôn nhớ về những hàng me xanh, sấu biếc, phượng đỏ, hòe vàngnơi phố hè Hà Nội, nhớ về mái trường xưa. Trường cấp II Trưng Vương thân yêuấy nhỏ bé nép mình nơi góc phố Hàng Bài - Lý Thường Kiệt đông nghịt xe đạpnhững buổi tan trường. Rồi Khối trung học phổ thông chuyên toán - tin lụpxụp ở Trường đại học Tổng hợp Hà Nội bên đường Nguyễn Trãi, luôn nghe văngvẳng leng keng tiếng chuông xe điện đổ hồi trên tuyến Bờ Hồ - Hà Đông.

Anh luôn tỏ lòng biết ơn cácthầy giáo dạy toán đã truyền cho anh niềm say mê toán học như các thầy PhạmNgọc Hùng, Tôn Thân, Lê Tuấn Hoa, Vũ Đình Hoà, Đỗ Đức Thái, Phạm Hùng... Anhcũng biết ơn các cô giáo dạy văn như cô Phương, cô Trịnh Bích Ba, cô ĐặngThanh Hoa... đã dạy cho anh “môn học khó nhất là môn học… làm người”.

Anh vui sướng khi biết tinKhối chuyên toán của anh ngày nào, nay đã được Nhà nước ta phong tặng danhhiệu Đơn vị Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới. Ở đó có những thầy, cô sốngtrong sạch, mẫu mực và tận tụy hết mình, những con người của một thời “mỗitấc ngày đêm bỏng giẫy/ mỗi lòng người như nước suối trong”. Vẻ đẹp tinhthần thanh khiết, ấy là điều hấp dẫn anh nhất...

Vượt qua bao nỗi phiềnhà...

“Uồng nước nhớ nguồn” chínhlà lý do sâu kín khiến anh luôn giữ lại bên mình cuốn hộ chiếu xanh, cuốn hộchiếu phổ thông mang quốc huy nước CH XHCN Việt Nam, cho dù nó có gây choanh bao chuyện phiền hà!           

Giáo sư Ngô Bảo Châu cùng gia đình. Ảnh gia đình cung cấp

Nhớ lại chuyện sáu năm vềtrước.

Từ ngày 13 đến 16/10/2004, GSNgô Bảo Châu và GS Gérard Laumon dự Hội nghị các dạng tự đẳng cấu và côngthức vết tại Viện Fields  ở Canada. Anh Châu được mời thay mặt hai tác giảtrình bày báo cáo tại phiên họp toàn thể - một vinh dự lớn - về công trìnhdày 100 trang khổ A4 mà anh và G. Laumon vừa công bố trước đó bằng tiếngPháp trên Internet: Bổ đề cơ bản cho các nhóm unita. Công thức vết (traceformula) là một trong những kỹ thuật quan trọng nhất để “công phá” nhiều giảthuyết chính trong Chương trình Langlands (Langlands Program), một lược đồtoán học được nhiều bộ óc lớn trên thế giới dồn sức thực hiện từng bước, doRobert Langlands ở Viện Nghiên cứu tiên tiến Princeton (Mỹ) đưa ra. LaurentLafforgue, một người cùng nhóm nghiên cứu với Ngô Bảo Châu, thu được nhiềukết quả nổi bật trong việc sử dụng công thức vết, nhờ vậy, được tặng Giảithưởng Nghiên cứu Clay ở Cambridge (Mỹ) năm 2000 và, sau đó, nhận Huy chươngFields năm 2002 tại Đại họi Toán học thế giới ở Bắc Kinh (Trung Quốc). Nhưnhiều người đã biết, không có Giải thưởng Nobel (Nobel Prize) dành cho toánhọc (do di chúc của Alfred Nobel không ghi điều ấy). Vì thế, giới toán họcthế giới năm 1936 lập một giải thưởng khác mang lại vinh dự tương đương,dành riêng cho ngành toán, mang tên nhà toán học Canada John Charles Fields,gọi là Huy chương Fields (Fields Medal) để tặng cho những nhà toán học kiệtxuất dưới 40 tuổi.

L. Lafforgue, nhà toán họcđược tặng Huy chương Fields, là một người bạn rất thân của Ngô Bảo Châu, đãtừng cùng anh Châu dạo khắp phố hè Hà Nội, đi thăm nhiều nơi ở Việt Nam vàtrú lại nhiều ngày hè trong ngôi nhà xuềnh xoàng của bố mẹ anh Châu dạo cònở khu Mai Động (Hà Nội).

Những kết quả của V. Drinfeldvà L. Lafforgue tiến tới thiết lập cái mà ngày nay gọi là bổ đề cơ bản(fundamental lemma), trở ngại chính mà nếu giải quyết được - dù chỉ ở một sốtrường hợp đặc biệt - cũng có thể dẫn đến những kết quả đột phá trong lýthuyết các dạng tự đẳng cấu (theory of automorphic forms). Bổ đề cơ bản làvấn đề mấu chốt trong Chương trình Langlands. Chương trình này có mục đíchtầm xa là thống nhất lý thuyết số, hình học đại số và lý thuyết biểu diễn.Công trình của Ngô Bảo Châu và Gérard Laumon giải quyết được một phần vấn đềmấu chốt đó, cho nên, ngay lập tức, được giới toán học thế giới đặc biệt chúý. Chính Andrew Wiles, người đã chứng minh được Định lý cuối cùng củaFermat, và một số nhà toán học được tặng Huy chương Fields đã đề nghị ViệnToán học Clay tặng G. Laumon và Ngô Bảo Châu Giải thưởng Nghiên cứu Clay(Clay Research Award).

Thăng Long - Hà Nội trong tâm hồn nhà toán học tài danh

Anh Châu nhận được thư điệntử của ông Jim Carlson, Chủ tịch Viện Toán học Clay, mời đến Cambridge dự lễtrao giải thưởng vào ngày 5-11-2004. Thời gian quá gấp!

Sau khi kết thúc hội nghị ởViện Fields, anh Châu trở về vùng Plaiseau, xanh ngắt những đồi thông, mênhmông những cánh đồng đại mạch ở ngoại thành Paris, nơi anh sống cùng vợ -chị Nguyễn Bảo Thanh, người bạn gái cùng lớp từ thời còn học cấp II chuyêntoán Trưng Vương - và ba cô con gái nhỏ. Hộ chiếu sắp hết hạn. Anh phải đếnngay Đại sứ quán Việt Nam tại Paris để xin gia hạn, điều này không khó.Nhưng rồi, sau đó, liệu có còn đủ thời gian để xin thị thực nhập cảnh vào Mỹkhông? Mấy năm gần đây, do quá lo sợ khủng bố, việc xét cấp thị thực chongười dân các nước Á, Phi mang hộ chiếu phổ thông vào Mỹ thường kéo dài. Mặcdù gặp nhiều trở ngại trong giao lưu quốc tế, cho đến nay, người con củaThăng Long - Hà Nội ấy vẫn giữ quốc tịch CH XHCN Việt Nam và, mỗi năm, vẫnvề nước vài ba tháng, làm việc tại Viện Toán học, với tư cách giáo sư kiêmchức, để giúp đỡ các bạn trẻ trong nước bằng cách đọc bài giảng chuyên đềhay hướng dẫn nghiên cứu sinh.

Gần đây, do Nhà nước ta đặccách cho một số công dân có thể giữ hai quốc tịch, anh Châu mới có ý địnhlấy thêm quốc tịch Pháp để tiện cho việc đi lại, giao lưu quốc tế.

“Đơn thương độc mã” giảiquyết trọn vẹn bài toán hóc búa về Bổ đề cơ bản

Chỉ mấy tháng sau khi G.Laumon và Ngô Bảo Châu được tặng Giải thưởng Clay ở Mỹ, GS G. Laumon đượcbầu làm Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Pháp.

Dư luận trong nước có phầnbăn khoăn: Không rõ trong công trình chung của hai người, phần đóng góp củaNgô Bảo Châu đến đâu? Thật ra, trong “công trình tập thể” đó, anh Châu đãgiải quyết được điểm mấu chốt khi về nghỉ hè tại Hà Nội, sau đó, kết hợp vớimột số kết quả mà G. Laumon (thầy anh) đạt được trước đấy, để viết thành mộtcông trình lớn, rồi công bố nhanh trên mạng Internet và lập tức gây tiếngvang rộng lớn.

Và rồi, với tư cách Giáo sưĐại học Orsay, Ngô Bảo Châu một mình tiếp tục nghiên cứu nhằm giải quyếttrọn vẹn Bổ đề cơ bản, theo phỏng đoán của Langlands và Shelstad. Công trìnhmới “sáng chói” của anh một lần nữa gây xôn xao dư luận.

Với kết quả mới, Ngô Bảo Châuđược tặng Giải thưởng Oberwolfach Prize - giải thưởng ba năm tặng một lần,cho một hoặc hai nhà toán học đặc biệt xuất sắc dưới 36 tuổi ở châu Âu. Giảithưởng Oberwolfach năm 2007 dành cho môn đại số và lý thuyết số. Và nhà toánhọc duy nhất được tặng là Ngô Bảo Châu. Tuy là giải thưởng năm 2007, nhưngsang năm 2008, mới làm lễ trao giải tại Đức. Đọc diễn văn ca ngợi (laudatoryspeech) tại buổi lễ, GS Rapoport đánh giá công trình của nhà toán học mangquốc tịch Việt Nam, làm việc tại Đại học Orsay, là một “thành tựu sángchỏi”. Công trình đó được ví như một toà kiến trúc hoành tráng và hài hoà…

Cũng trong năm 2008, Ngô BảoChâu nhận được Giải thưởng nghiên cứu của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp.

Hàng triệu người Việt Nam vui mừmg khi Giáo sư Ngô Bảo Châu đoạt được Huy chương Fields

Công trình hoàn chỉnh của NgôBảo Châu được các nhà toán học nhiều nước kiểm tra kỹ lưỡng và công nhận vàonăm 2009. Chính vì vậy, tạp chí Time (Mỹ) mới xếp công trình của anh vàonhóm 10 khám phá khoa học nổi bật trên thế giới trong năm 2009, bên cạnhnhững khám phá lớn khác như: tìm thấy người Ardi, tổ tiên cổ nhất của loàingười sống cách đây 4,4 triệu năm; lập bản đồ chi tiết về bộ gen người; pháthiện nước trên Mặt trăng; Máy gia tốc hadron lớn ở Geneva (Thuỵ Sĩ) tạo nănglượng kỷ ệuc; bước đầu thực hiện thành công viễn tải lượng tử(teleportation)...Trong số 10 khám phá khoa học nổi bật nói trên, nếu tìmhiểu kỹ, ta sẽ thấy có tới 9 khám phá là công trình tập thể của rất nhiềunhà bác học và kỹ sư, chỉ riêng khám phá của anh Châu là công trình của mộtcá nhân.

Biết tiếng anh, Viện Nghiêncứu tiên tiến Princeton “rước” sang làm việc dài hạn tại Mỹ.  Và rồi, từ đầutháng 9-2010, anh nhận lời mời của Đại học Chicago chuyển đến trường nàygiảng dạy và nghiên cứu, với mức lương cao ngất ngưởng… 300.000 USD/ năm!

Như vậy là giới toán học cácnước phát triển nhất, trên hai bờ Đại Tây Dương, đã nhất trí vinh danh tàinăng toán học trẻ Việt Nam Ngô Bảo Châu - người mà thời trung học, đã hailần đoạt huy chương vàng Olympic Toán Quốc tế.            

Ngay từ khi anh Châu giànhGiải thưởng Oberwolfach, GS Hoàng Tụy, nhà toán học lỗi lạc lão thành; GS,TSKH Ngô Việt Trung, Viện trưởng Viện Toán học, Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoahọc Thế giới thứ ba; cũng như GS, TSKH Lê Tuấn Hoa, Chủ tịch Hội Toán họcViệt Nam, đã dự đoán Ngô Bảo Châu sẽ được tặng Huy chương Fields - vinh dựquốc tế cao nhất trong toán học, tương đương Giải thưởng Nobel trong vật lý,hoá học, sinh học… GS Trung cho rằng công trình của GS Châu về bổ đề cơ bảnlà một quả “bom tấn” trong toán học.  

Còn GS, TSKH Nguyễn TiếnDũng, một tài năng toán học xuất chúng, năm 14 tuổi rưỡi đã đoạt huy chươngvàng Olympic Toán Quốc tế tại Phần Lan, hiện làm việc tại Đại học Toulouse(Pháp) thì nhận xét: “Nếu chúng ta có thể tự hào về trống đồng, thì cũng cóthể tự hào về một người Việt Nam đạt được thành tựu toán học nổi tiếng thếgiới như GS Ngô Bảo Châu.”