Hãy hát lên lần nữa, chàng Đam San Y Moan!

Giọng hát không thểnhân bản

Chỉ với Ơi M’Drak, YMoan đã khắc vào tâm trí hàng triệu khán giả trong và ngoài nước, tầm vócmột nghệ sĩ hát. Nghe anh hát, người ta thấy yêu M’Drak, yêu cao nguyên đạingàn, yêu đất nước mình. Tình yêu tự nhiên, mãnh liệt như khí chất của chàngÊ Đê đang bùng cháy những lời thiêng của Yàng (Trời) từ lồng ngực, từ máuthịt.

Trong Trường ca Đam San- linh hồn của dân tộc Ê Đê và Tây Nguyên, chàng Đam Sam khát vọng đếnxứ sở Nữ thần Mặt trời, cướp nàng về làm vợ. Chàng vượt bao gian khổ, hiểmnguy đến xứ sở mơ ước ấy. Sức nóng của mặt trời đã thiêu cháy chàng, songkhát vọng của Đam San không lụi tắt.

Y Moan là Đam San mới của Tây Nguyên. Mỗi lời chàng hát, là cất lên khátvọng ngút trời, của Y Moan, của Ê Đê.

Chàng “Đam San” Y Moan suốt35 năm đã hát không ngừng những khát vọng ấy bằng giọng nam cao vang khỏe,đầy sinh lực vạm vỡ như xuyên đại ngàn, ào sông thác, vươn núi cao hùng vĩ.Một giọng hát không thể nhân bản, hoang dã và huyền bí. NSƯT Y Moan hát trênsân khấu, hát cho bạn bè, hát cho buôn làng, không bao giờ biết chối từ khicó người muốn nghe anh hát. Anh thường vào các buôn làng để sưu tập nhữnglàn điệu của kho tàng Tây Nguyên đang mai một, những bộ cồng chiêng “chảymáu” vì thất thoát bán - mua và để hát. Y Moan hát là làm một “tăng” 20 bàihát, nuốt khói lửa, muội đèn, ho ra máu, phải cấp cứu vì bệnh phổi.

Sáng 28/5, nghe tôi báo tin,nhà văn Trung Trung Đỉnh, một người am tường Tây Nguyên giật mình: “Thậtư? Mới ngày nào Y Moan còn hát bốc lửa cơ mà. Những năm 1980, tôi từng cùngY Moan về các buôn. Y Moan đem theo guitar, hát dân ca Ê Đê rất rock. Bà conđến kéo đến nghe không biết chán. Anh hát liên tục, đứt cả dây đàn vẫn hát.Dân nghèo, mỗi nhà tặng vài quả trứng. Rời khỏi buôn, Y Moan có một gùitrứng đem về Đoàn liên hoan. Ngày ấy, sao đẹp quá!”

Hơn cả ý thức chuyên nghiệp,Moan lao động cật lực khi tập, khi trình diễn. Khác với chuyên nghiệp phảigiữ giọng, luyện thanh trước khi hát, Y Moan hát hết sức. “Hát như thể hátlần cuối rồi giải nghệ. Hát như đánh bạc đến hào cuối cùng” (Nguyễn Cường).Khó ví von nào sinh động, sắc nét hơn thế!

Nghệ sĩ ưu tú Y Moan

Hát và trồng cà phê

Đời Y Moan nghiện nặng haithứ: Hát và thuốc lá. Cũng uống rượu như bất cứ người Ê Đê chính hiệu nào,từ nhỏ đã biết ché rượu cần. Solist chính của Đoàn Ca múa dân tộc Đắk Lắkkhông nhận chức vụ gì. Người đàn ông hát và trồng cà phê trên 4 ha ruộng ởChư M’Nga, cách TP Buôn Ma Thuột 40 km. Nghệ sĩ và “kỹ sư trồng cà phê”, YMoan chỉ làm hai công việc ấy, để lo cho cuộc sống và ba đứa con.

Y Moan vào đời, chỉ có đam mêvà giọng hát. Cứ thế, Y Moan cống hiến hết, không lo gì cho bản thân. Khigặp anh trưa 25/7/2009, sau đêm nhạc Tiếng đại ngàn, tại vườn kháchsạn Hà Nội Sport 96 Hàng Bạc, kế bên nhà Nguyễn Cường, nơi bà mẹ 90 tuổi củanhạc sĩ rất thương quý Y Moan; thấy anh đốt thuốc liên hồi, tôi đã nhắc nhởY Moan bớt hút, để còn hát mãi Ơi M’Drak, nhiều đoạn lên cao kinhhoàng. Anh và cậu con thứ hai, Y Garia cười, cả hai vẫn... tiếp tục hút. YMoan bảo: “Sẽ hát mãi chứ, gọi M’Drak cả khi không hát mà!”.

Đầu tháng 5 này, Y Moan lêncơn đau. Bệnh viện Đắk Lắk chịu, gửi nghệ sĩ về bệnh viện Ung bướu TP HCM(quận Bình Thạnh). Bác sĩ hẹn mổ vào thứ ba 24/5. Vừa mổ ra, thấy di căn tứtung, bác sĩ cho khâu lại ngay. Bất lực rồi, đã quá muộn. Khi bệnh nhân tỉnhgây mê, vợ con phải nói dối Y Moan: “Đã mổ xong, mọi việc ổn cả”. Mới hôm23/ 5, NS Nguyễn Cường gọi điện hỏi thăm động viên, Y Moan còn nói chuyệnnhư thường, tỏ ra lạc quan, tin tưởng vào liệu trình điều trị. Sau ca mổ, vợanh có báo với Nguyễn Cường: “Y Moan yếu mệt lắm rồi, mắt dại”. Hiện giờ,anh lúc mê lúc tỉnh.

Anh em ở Đoàn Ca múa Đắk Lắk,ca sĩ Y Zak, nhạc sĩ Trần Tiến đến với Y Moan ngay khi biết tin. 27/5, SiuBlack đã thăm người anh. Y Moan đã “đốt” Ngọn lửa cao nguyên của Trần Tiến,những khát khao hoang dại, mà không thể truyền lửa tồn sinh thắng bạo bệnh.Ngày 31/5, Y Moan sẽ trở về thành phố của mình.

“Tây Nguyên còn có YMoan, đó là một huyền thoại”

Y Moan gắn với âm nhạc củaNguyễn Cường và đỉnh cao sự nghiệp của anh cũng từ những bài hát của NguyễnCường. Họ gắn bó không chỉ là nhạc sĩ - ca sĩ, mà còn là tình thầy - trò,anh - em, bạn - bè tri âm. Họ thăng hoa nhau, không thể thiếu nhau, như cặpbài trùng định mệnh.

Trong phòng khách nhà mình ở94 Hàng Bạc, Nguyễn Cường bồn chồn bức bối lo lắng đau khổ. Người ở phố cổHà thành mà hồn thì vào Tây Nguyên. Hồi ức tràn về năm 1981, cuộc gặp đầutiên của hai người. Ngày ấy, Nguyễn Cường vào Tây Nguyên lần đầu. Khônggian, gió, rừng, sông, núi, con người nơi đây lập tức quyến rũ ông, ra đờingay Xôn xang mênh mang cao nguyên Đắk Lắk (bài thường mở đầu cácđêm nhạc Nguyễn Cường sau này). Y Moan lúc ấy 27 tuổi, tóc xoăn ngang vai,sắt đanh, da nâu rắn rỏi. Hát lên, Y Moan ưng bụng ngay, vì bài ra màu sắc,tinh thần Ê Đê. “Xôn xang” lạ lùng dù đã sinh trưởng trên vùng đất này, YMoan chạy về nhà đem rượu và dao tới đoàn, anh cắt tay cho máu chảy vào chénrượu, Nguyễn Cường cũng làm thế và cùng uống cạn. Họ kết nghĩa từ hôm ấy.

Y Moan gọi Nguyễn Cường làthầy. Nhạc sĩ nói: “Có kiểu thầy dạy trực tiếp. Tôi là thầy dạy bằng tácphẩm’’. Ơi M’Drak của Nguyễn Cường gây chấn động qua tiếng hátY Moan. Tây Nguyên chưa ai hát thế. Việt Nam chưa ai hát thế. Hàng trăm nămsau không có.

Mùa khô. Lại mùa khô,16/11/2009. NS Nguyễn Cường làm tổng đạo diễn đêm khai mạc Đắk Lắk - huyềnthoại, voi, 90 phút, VTV2 truyền hình trực tiếp, NS Nguyễn Cường trả lờiphỏng vấn Đài Truyền hình Đắk Lắk trước buổi diễn: “Tây Nguyên nhiều huyềnthoại, không chỉ có voi. Tây Nguyên còn có Y Moan, đó là một huyền thoại”.Dịp ấy, ông cũng nói điều này với Chủ tịch tỉnh và lãnh đạo tỉnh cũng nhấttrí sẽ làm hồ sơ đề nghị Nhà nước phong tặng danh hiệu NSND cho Y Moan, ghinhận xứng đáng cho những gì Y Moan cống hiến. Trong đêm “Huyền thoại” ấy, 9con voi được huy động. Nguyễn Cường tập hợp đàn em “đệ tử ruột”, cũng lànhững giọng hát quý, Siu Black hát: Nhịp chiêng buôn K’Siar, Y Moanlại Xôn xang mênh mang ...

“Lúc ấy, Y Moan hoàn toànkhỏe mạnh”, Nguyễn Cường ngậm ngùi. Đâu ngờ, đó có thể sẽ là lần cuối Y Moanhát trước khán giả, lần cuối làm việc với Nguyễn Cường. Đêm nhạc NguyễnCường 24/7/2009 tại Nhà hát Lớn buồn thay có thể sẽ là đêm diễn cuối cùngcủa Y Moan trên sân khấu, cũng là lần cuối cùng anh gặp khán giả Thủ đô. Làmsao để anh có thể trở lại Hà Nội bây giờ?

Y Moan cõng Nguyễn Cường trên thảo nguyên M’Drak. Ảnh: Nhạc sĩ Nguyễn Cường cung cấp

Không kip ra CD choriêng mình

Lần ra Hà Nội năm ngoái, YMoan đã đến nhà NS Bùi Minh Đạo thu âm một số bài “đỉnh” để làm album “kỷniệm nếu một ngày kia không còn sức nữa”. Ngày ấy còn xa lắm, anh tin thế,anh chưa làm gì cho mình, dẫu chỉ 1 CD, dù nhà đã có phòng thu 3 năm.

Tiếng hát thời hoàng kim nhấtđã không có CD ghi lại. Và giờ không kịp nữa.

Y Moan đặt tên cho các con YVol (hơi thở), Y Garia, H’Dresden - những nơi anh đã đến. Hai con trai anhđều đã học và làm việc tại Hà Nội, theo đuổi âm nhạc, anh chơi trống, emhát. Anh đặt tên cho hai cháu gái nội H’ Sava (lớp 3) H’ Savi (lớp 1) nghĩalà “hoàn hảo” mà không thể trọn kiếp để làm ông dạy chúng hát mỗi ngày. Anhchai tay phát nương rẫy, chân đạp núi lội sông, mà không còn sức phóng mô tô100 km để thăm lại quê mình và cùng Nguyễn Cường dạo bước trên thảo nguyênlần nữa.
 
Y Moan già, sẽ là một già làng uy tín. Anh uy tín từ lúc trẻ, khắp TâyNguyên; nên lúc già, không còn sức để hát, anh sẽ ngồi trong nhà rông, bênđống lửa để kể khan, kể sử thi, trường ca, huyền thoại. Oái ăm thay, ôngTrời hay thử thách người tài người tốt. Số phận ghiệt ngã đã giáng tai họaxuống Y Moan. Chiều 28/5, NS Nguyễn Cường đã điện thoại cho Chủ tịch tỉnhĐắk Lắk Lữ Ngọc Cư. Ông Cư cho biết, tỉnh đang làm gấp hồ sơ gửi BộVH,TT&DL. Mong Nhà nước kịp trao danh hiệu NSND trong khi Y Moan còn ở giữachúng ta.

Y Moan không kịp ra một CDriêng của mình. Tiếng hát anh vẫn vang lên trong sâu thẳm trái tim côngchúng yêu nhạc, như khi anh đã hát từ trái tim cuồng nhiệt. Nhạc sĩ NguyễnCường kể, hơn 20 năm trước, Y Moan đã hát cho đồng bào bài Ơi M’Drakbằng cả tiếng Kinh lẫn tiếng Ê Đê. Lúc đầu nhạc sĩ ngạc nhiên hỏi: “YMoan dịch à?” Y Moan không hiểu từ dịch, anh hồn nhiên: “Em chỉ hát tiếng mẹđẻ, diễn tả tình yêu quê hương, nguồn cội theo cách của em, sau khi thấmnhững ca từ của thầy”. Nguyễn Cường khẳng định: “Y Moan không dịch mà làmlời mới. Ba lời của tôi cộng lại, không bằng một phần mười lời của Y Moanbằng tiếng Ê Đê. Y Moan làm lời bằng vô thức, và nó sâu, hay tài đến mức màlời Ê Đê ấy, khi nghe kĩ (tôi biết tiếng Ê Đê), thấy sức mạnh khiếp khủnghơn cả những bài thơ hiện đại”.

Còn với tôi, hình ảnh “bồ câurụng” quá ảm ảnh khi Y Moan tả mùa khô Tây Nguyên. Khô đến mức cây thànhcủi, bồ câu rụng. Y Moan xây dựng hình ảnh bằng “kỳ khí” của một nghệ sĩthiên bẩm, một sáng tạo vô song. Và đây, Ơi M’Drak lời của Y Moan:

“Mùa cành củi khô rụng
Mùa bồ câu rụng
Tao lại nhớ về M’Drak
Nơi mẹ đẻ ra mày
Nơi mẹ đẻ ra tao
ở gốc cây cổ thụ
Trăng ba mùa lưỡi liềm
Gió thổi và cùng gió thổi’’ 

Vang vọng không gian, tiếng ca như lời gọi khắc khoải, thảng thốt, chanchứa, ngân mê của Y Moan trong coda (phần kết). Không coda, Y Moan cùngM’Drak sẽ là huyền thoại của Tây Nguyên như lời kết kia thành cao trào Ơi M’Drak của tình yêu. Khi yêu quá, người ta không thể nói gì hơnngoài tha thiết gọi.

Những ông già sẽ kểkhan về Y Moan

Y Moan là Đam San. Chàng sẽtiếp tục đi trong khát vọng của tiếng hát huyền nhiệm của mình. Có thể YMoan không kịp thành ông già. Nhưng những ông già sẽ kể khan về Y Moan: “Baonhiêu vì sao đêm đêm về đây, bên cây lửa hồng. Bên tôi, giọng trầm ấm, chatôi kể khan, mơ Đam San trở về. Tôi đi khắp đất trời xa xôi, không nơi nàonhư quê tôi”... Dù thế nào thì “Đam San” Y Moan sẽ trở về, ở lại trong TâyNguyên, và bay bằng chính tiếng hát quyền năng của anh như lời ca ƠiM’Drak “Tôi mơ bay trong ngàn vì sao”.

Mùa khô năm nay, dù Y Moan ởđâu, tôi biết, anh sẽ tưới tiếng hát khắp đại ngàn. Tôi lại thấy Y Moan danâu cháy nắng, bời bời tóc đen như mắt, ôm guitar hát mãi nơi thảo nguyênbao la. “Cứ hát đi Y Moan/ Anh không có quyền ngơi nghỉ/ Chừng nào chúng tacòn nước mắt/ Người ta nói: Anh có thể chết được cho một M’Đrăk của riênganh/ Tôi tin điều ấy/ Và thật ra/ Nếu cuối cùng có phải chết trong bài hátcủa đời mình/ Cũng tuyệt vời cái chết”. Y Moan, như Trần Hòa Bình viết vàtiên cảm từ 1987, người đã hát bằng nước mắt Ê Đê, dữ dội và mê hoặc. Anhbất tử với M’ Drak, với Tây Nguyên.

Theo Thể thao Văn hoá