Lưu Lệ Hằng - người “hạ bệ” Diêm Vương tinh

GS Lưu Lệ Hằng

Lưu Lệ Hằng sinh năm 1963 ở Sài Gòn, làm việc tại Khoa Thiên văn học, Viện Đại học Harvard, Phòng thí nghiệm Lincoln, Viện Công nghệ Massachusetts. Hiện bà nghiên cứu, chế tạo các thiết bị thiên văn và giải pháp công nghệ liên quan đến an ninh quốc gia Hoa Kỳ.

“9 năm trước, phi thuyền “Các chân trời mới” được phóng lên khảo sát vành đai Kuiper mà GS Lưu Lệ Hằng là người khám phá. Hôm nay, chị Hằng đến đây, đúng lúc hình ảnh đầu tiên của Pluto (tức sao Diêm Vương, từ tháng 8.2006 bị “giáng” thành tiểu hành tinh) được gửi về trái đất. Một sự trùng hợp hiếm có”.

Đấy là chào mừng từ ông chủ các kỳ Gặp gỡ Việt Nam, GSTS Trần Thanh Vân, về sự hiện diện của nữ khoa học gia danh tiếng người Mỹ gốc Việt hôm khai mạc hội nghị khoa học “Các hệ hành tinh: Một quan điểm đồng vận” tại TP Quy Nhơn.

“Tôi có 1 đứa con, 2 con chó…”

Người phụ nữ ấy xuất hiện ở Quy Nhơn trong hình ảnh không thể giản dị hơn. Giữa không khí tưng bừng cờ quạt, giữa những bộ lễ phục đạo mạo, phẳng phiu, bà nổi bật – hay lạc lõng – chỉ với giày vải thể thao, bộ váy áo nhẹ nhàng, giản dị.

Có hôm, bà vận bộ đồ ka-ki nhiều túi, đi lại thong dong cạnh đồng nghiệp kềnh càng, “tai to mặt lớn”. Con người lừng danh của vật lý thiên thể thế giới không chọn lối đột hiện sau vầng hào quang.

Tôi chắc bà chẳng bận tâm nếu được so sánh với mấy chị “Tây ba lô” bụi bặm, hăm hở đang ngày càng quen thuộc trên đường phố Quy Nhơn. Nhiều phóng viên không có nổi tấm ảnh ưng ý chụp bà ở nghi thức trồng cây lưu niệm tại Trung tâm Khoa học - Giáo dục liên ngành (ICISE).

Loay hoay, xoay trở hồi lâu rồi phải có người đứng ra hướng dẫn bà cách cầm xẻng, cách xúc một mẩu đất. Nhìn bà bối rối xách thùng nước, cúi xuống thật thấp, tưới vào gốc cây rồi dừng chút xíu, ngước lên, nhỏn nhẻn cười với quan khách, thấy… hoàn cảnh thế nào. Đề cập sự mệt mỏi, căng thẳng bị “săn đón”, bà nhận xét: “Người ta làm hơi quá”.

GS Lưu Lệ Hằng trồng cây lưu niệm tại ICISE

“Tôi có một đứa con, hai con chó. Tôi đi chợ, nấu ăn, nuôi dạy con, dắt chó đi chơi. Tôi bình thường và rất yêu loài vật” – GS Hằng cười ha ha khi chúng tôi tò mò muốn hình dung ngày giờ của bậc trí thức lỗi lạc bên ngoài giảng đường, ngoài phòng thí nghiệm, ngoài ống kính thiên văn.

Việc chuyển hướng câu chuyện được bà khích lệ, có lẽ do “bội thực” trước điệp trùng câu hỏi về bầu trời cùng những vì tinh tú. Tôi dấn tới: “Trang phục không đụng hàng của bà thì sao? Là phong cách, sự sơ sài cần cho công việc hay đơn giản chỉ vì nóng quá?”. “Tôi quen thế mất rồi. Các nhà khoa học thường lười chăm chút hình thức. Họ dành thời gian cho việc khác, hữu ích hơn. Tiện lợi, thoải mái là được”.

Yêu và… mất ngủ ở Quy Nhơn

Năm 1986, du lịch dài ngày đến Nepal, giữa núi cao, tuyết trắng, bà đã có những cuộc đàm đạo tâm đắc với các thiền sư Mật tông. Lý lịch bà ghi vài dòng về hoạt động ngoài trời và công tác xã hội là nói về quãng thời gian đứng lớp dạy tiếng Anh cho Tổ chức Cứu trợ trẻ em Nepal.

Bà kể: “Một mùa hè không thể nào quên. Những ngôi làng lạnh lẽo, chót vót nghèo xơ xác. Trường không ra trường, chỉ 4 chiếc cọc chống mái ngả nghiêng. Tụi trẻ đi bộ mấy giờ ròng rã mới đến được điểm lớp. Mỗi tuần chỉ học 2 – 3 buổi thôi”.

Bà tiếc chưa có dịp quay lại Nepal cùng những trải nghiệm ấm áp tuổi thanh xuân. “Với Quy Nhơn, tôi hy vọng sẽ khác. Ở đây có nỗ lực kết nối, truyền bá khoa học của vợ chồng GS Trần Thanh Vân – GS Lê Kim Ngọc mà tôi rất cảm kích và từng về nước tham dự hồi 1995. Còn nữa, các bạn thấy không, Quy Nhơn đẹp bao nhiêu! Bờ biển cong cong hình trăng khuyết, nước trong xanh, bãi cát vàng thật tuyệt. Mà tôi lo lắm. Khách sạn nhiều và lộn xộn. Có khu du lịch tràn lấn sát bờ. Đi dạo, vỏ chai lăn lóc nằm dưới chân. Chúng sẽ được tái sử dụng, đúng không?”.

Cô phiên dịch như hình với bóng ngồi cạnh bà đế thêm: “Ra Eo Gió, chứng kiến dự án du lịch – nghỉ dưỡng đang ồ ạt thi công, GS ngẩn ngơ mấy buổi. Nghe bảo gần ICISE rồi resort cũng mọc lên, lại mất ăn, mất ngủ cho coi”. Bà giải thích, phát triển kinh tế là cần nhưng phải biết nâng niu di sản tự nhiên: “Đâu thiếu chỗ xây khách sạn, khu du lịch, sao phải kéo ra tận bờ biển? Vẻ đẹp thiên nhiên là không thể tái tạo. Phá bỏ nó đồng nghĩa đánh mất nguồn tài nguyên vĩnh viễn”.

Đấy là bà còn chưa biết du lịch đất võ chỉ mới “mở mắt” mà thôi. Theo nhà chức trách, tỉnh này thiếu hụt trầm trọng hạ tầng – dịch vụ, đang vắng bóng cơ sở lưu trú đẳng cấp, chẳng hạn khách sạn 5 sao và đang làm hết sức để có thêm 5.000 phòng nghỉ từ nay đến 2020 bên cạnh 3.300 phòng hiện có.

Đam mê, nhẫn nại và một chút… hên

GS Lưu Lệ Hằng (giữa) cạnh Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, Bộ trưởng Nguyễn Quân

“Không bao giờ muộn cho một tình yêu. Bạn có thể bắt đầu từ bây giờ”, GS Hằng khuyên một trí thức trẻ khi cô tiếc nuối giấc mơ học đường gắn với con tàu vũ trụ. Chuyến thuyết trình đợt này (ngoài Quy Nhơn còn 2 buổi ở Huế, Hà Nội) – có tên “cách nhìn mới về Hệ Mặt trời” – kỳ thực là một truyền kỳ về tình yêu, lòng kiên trì, sức sáng tạo.

Năm 1984, nhận bằng cử nhân vật lý tại Đại học Stanford, bà hãy còn là cá thể ngoại đạo trước mênh mông thiên văn học. “Thiên văn học với tôi là mối duyên không định trước. Vào thực tập nghiên cứu tại phòng thí nghiệm Jet Propulsion của NASA, tôi lần đầu bị mê hoặc bởi những bức ảnh gửi về từ tàu không gian Voyager. Nó đẹp đến không thể cưỡng nổi”.

Xin diễn giải nôm na công trình khám phá vành đai Kuiper (tên nhà thiên văn học Mỹ gốc Hà Lan, người năm 1951 nhắc lại giả thuyết của cựu trung tá quân đội Anh Edgeworth rằng Thái Dương hệ không kết thúc ở Pluto như khoa học vẫn biết mà ngay ranh giới đó còn tồn tại một vành đai tiểu hành tinh), vốn làm rung chuyển ngành vật lý thiên thể cuối thế kỷ 20, trước khi đưa tên tuổi Lưu Lệ Hằng, David C.Jewit (GS hướng dẫn bà tại Viện Công nghệ Massachusetts) và đồng nghiệp đi sau Michael Brown đến đỉnh vinh quang bằng giải Kavli 2012.

Suy đoán của Kuiper - Edgeworth bị thế giới lãng quên, chế nhạo. Nhân loại, với đà phát triển vượt bậc của khoa học không gian, tưởng đã nắm gọn Hệ Mặt trời trong lòng bàn tay. Năm 1987, Jewitt khởi hành tìm kiếm lời giải hợp lý cho “sự trống rỗng” phía ngoài Hệ Mặt trời qua việc quan sát các vật liệu di chuyển chậm.

Cuộc tìm kiếm của hai thầy trò kéo dài 5 năm, cuối cùng đã nhận diện được “khuôn mặt thật” của Pluto và sự hiện hữu của vành đai Kuiper với 70.000 thiên thạch. Rằng, Diêm Vương tinh, khối lượng bằng 0,2% trái đất, bằng 1/6 mặt trăng, quá nhỏ để có thể làm xáo trộn các hành tinh khác. Nó thực ra không xứng đáng chễm chệ trên “ngai vị” một hành tinh. Khám phá trên mở ra hướng đi mới giải thích, chứng minh sự hình thành Thái Dương hệ.

“Thành công chỉ đến từ lòng đam mê, nhẫn nại cộng chút hên” – bà dùng chữ kiểu Sài Gòn – “Có tình yêu, bạn sẽ luôn trăn trở với nó”. Bà dẫn dắt chúng tôi đi qua ký ức đầy khó khăn, thách thức, thậm chí là thất bại ở đài thiên văn Kitt Peak (Arizona) và Mauna Kea (Hawaii).

“Không ai tin chúng tôi. Tôi và GS Dave phải làm mọi cách để theo đuổi mục tiêu như tranh thủ ké vào phần trống dự án khác hay đề xuất cái này, cái kia, sau đó sử dụng thời gian cho việc của mình. Chúng tôi gắng gượng động viên nhau, lần này thôi, lần này nữa thôi, cho tới ngày 30.8.1992!”.

“May mắn của bà là gì?”. “Ồ, không chúng tôi thì người khác cũng tìm ra, khi công nghệ thay đổi, phương tiện quan sát, tính toán tốt hơn. Cái hên của tôi nằm ở cơ hội tiếp cận kính thiên văn và camera có chip silicon tốt nhất thế giới thời điểm ấy tại Hawaii”.

Theo Xuân Nhàn/Lao Động