"Dự án bauxite chưa tính đến nứt đất, lũ bùn đá"

"Chúng ta cókhoảng 6 tỷ  tấn bauxite. Chúng ta cần phải trở thành cường quốc sản xuất aluminvà nhôm. Vì thế, triển khai dự  án thử nghiệm là điều cần làm. Nhưng đừng làmtheo kiểu đào đất kiếm tiền...", PGS.TS Nguyễn Đình Hòe, Hội Bảo vệ Thiên nhiên& Môi trường Việt Nam chia sẻ với Chúng tôi.

"Dự án bauxite Tây Nguyên tôi nghĩ, rủi ro là rất lớn"

Thứ nhất là về  địađộng lực của Tây Nguyên. Hoạt động nâng trồi kéo theo hoạt động đứt gãy mà chủyếu là đứt gãy thuận (tách mở) đã khiến cho vùng đất này không bình yên nhưngười ta vẫn tưởng. Ở vùng này, có những biến động như nước sủi lên, đất sụtxuống, khói phì lên từ lòng đất. Thứ hai, Tây Nguyên có đặc điểm là mưa xối xảtrong thời gian ngắn. Thứ ba, hồ bùn đỏ chôn lâu dài. Người ta cam đoan sẽ vậnhành đúng, kiểm tra thường xuyên, đấy là bây giờ. Nhưng liệu 10 - 20 năm nữa,con cháu chúng ta có "trông coi" những hồ bùn đỏ đấy không. Mà bùn đỏ có đặcđiểm là mịn, khó lắng. Cứ thử tưởng tượng một thứ khó lắng, chôn lâu ở một vùngđất đang "cựa quậy", độ cao lớn lại hay có mưa lớn thì sẽ thế nào.

Đại diện của chủ đầu tư có nói rằng không nên lo lắng, bởi hồ bùn đỏ có khảnăng chịu được động đất cấp 6 - 7?

Đúng. Tây Nguyên là vùng đang nâng trồi,  tất nhiên ít có khả năng xảy ra độngđất mạnh trên 6 độ richter. Tuy nhiên, cần phải lưu ý rằng, động đất ở TâyNguyên không mạnh nhưng nứt đất ngầm do các khối đá trượt êm không động đất tạora rất dữ dội. Đó là vùng đang nâng trồi rất nhanh, hoạt động đứt gãy, nứt đấtngầm và hậu phun trào núi lửa khá rõ rệt. Cần nghiên cứu kỹ hơn và tính toán đặcđiểm này nếu muốn xây các hồ bùn đỏ khổng lồ trên Tây Nguyên.

Nhưng đại diện của TKV cũng nói rằng, ngay cả trường hợp xấu nhất là vỡ, thìhồ chứa đã được xây dựng theo kiểu nhiều ngăn. Vì thế khó mà thoát ra ngoàiđược?

Họ không nghĩ rằng, khi một ngăn đã vỡ thì rất có thể sẽ kéo theo những ngănkhác cũng vỡ theo sao. Nếu các ngăn ở phía trên vỡ bùn đỏ sẽ ồ ạt chảy xuống vàphá vỡ các ngăn ở phía dưới.

Vậy cách tốt nhất là phải làm gì với các hồ bùn đỏ?

Với Việt Nam, cách khôn ngoan nhất là chuyển quặng bauxite được khai thác và làmgiàu từ Tây Nguyên xuống ven biển Bình Thuận để chế tác alumin đồng thời chônbùn đỏ ở gần biển. Nếu có rủi ro không mong đợi với các hồ chôn bùn đỏ ở đây,lượng nước biển khổng lồ có khả năng trung hòa, làm giảm tính độc hại của bùnđỏ. Người ta cho rằng, làm đường ống tốn kém. Nhưng thực tế làm ống không tốnkém bằng việc làm đường, nhất là đường sắt. Bauxite được khai thác ở Tây Nguyên,tuyển rửa, rồi được đưa  theo đường ống xuống Bình Thuận. Cách này vừa rẻ, vừahợp lý, vừa an toàn. Nếu làm cách này, tôi nghĩ giới khoa học đã không phản ứnggay gắt như thế.

Nguy cơ lũ bùn đá cũng chưa được "ngó" tới

Ngoài vấn đề bùn đỏ, ông thấy có còn gì đáng lo ngại nữa không?

Có. Đấy là nguy cơ  đất đá mềm bở do khai thác bauxite và bùn đuôi quặng thải rasau khi tuyển lấy bauxite sẽ bị xói mòn rửa trôi, có thể sẽ nhanh chóng bồi nônglòng hồ các thủy điện và có thể giết chết sớm các nhà máy thủy điện. Bauxite TâyNguyên là phần tàn dư của vỏ phong hóa laterit trên đá basalt được hình thành từnhiều triệu năm, khác hẳn loại bauxite tái trầm tích nằm xen trong các tầng đávôi ở Hà Giang, Lạng Sơn và Nam Trung Quốc.

Khi khai thácbauxite, chúng ta sẽ bóc mất lớp xương cứng đi, địa hình trở lên nham nhở vớilớp đất đá mềm bở và bùn thải (lớp đất - đá - bùn thải tương đương hoặc gấp đôikhối lượng bauxite được khai thác). Mưa xuống, sẽ cuốn trôi lớp đất - đá - bùnmềm bở. Sức tàn phá của nó có thể giống như những trận lũ quét, lấp đầy các hồthủy điện trong hệ thống sông Đồng Nai và Srepok, làm ngắn cuộc đời trước hết làcủa các hồ thủy điện.

Liệu chúng ta có thể  hoàn thổ, trồng cây trên các vùng đất ấy, cây sẽ  giúp cảntrở việc trượt lở đất?

Hoàn thổ chỉ là mỹ từ của doanh nghiệp đưa ra. Thực tế, rất khó và rất tốn kémđể hoàn thổ. Tôi đã từng đến khu khai thác bauxite ở Bảo Lộc rộng 36ha, nhưngchỉ hoàn  thổ được 2h. Chỗ đất bị bỏ lại sau khai thác, giàu Al và Fe nên rấtkhó hoặc thậm chí chẳng thể trồng bất cứ cây gì, trừ cây trinh nữ đầm lầy (còngọi là cây mai dương), vốn là cây ngoại lai xâm nhập vào Việt Nam. Chúng ta phảinhớ rằng, ở Tây Nguyên chúng ta khai thác theo chiều rộng, kiểu tằm ăn lá dâu,làm xong chỗ này thì sẽ làm tiếp chỗ khác. Kiểu này, chẳng mấy chốc Tây Nguyênsẽ trở thành một hoang mạc.

Phải thành "học viện bauxite-alumin-nhôm"

Nói như thế, những luận cứ khoa học mà TKV đưa ra dường như chưa  đủ thuyếtphục?

Đúng. Không thuyết phục từ hiệu quả kinh tế đến môi trường.

Nhiều nhà khoa học đang kiến nghị dừng dự án bauxite, cá nhân  ông nghĩ sao vềvấn đề này?

Việt Nam có khoảng 6 tỷ tấn bauxite. Tôi cho rằng, trong tương lai Việt Nam cầnphải trở thành cường quốc về bauxite-alumin-nhôm. Nếu làm được điều đó chúng taphải sớm có  những thử nghiệm. TKV nói là dự án thử  nghiệm, nhưng tất cả nhữngcái gì đang thể hiện cho thấy, đấy là một dự án khai thác trước hết cho mục tiêukinh tế. Làm cách đấy còn lâu mới thành cường quốc được.

Theo ông phải làm gì?

Phải tuân thủ các nguyên tắc khoa học của dự án thử nghiệm theo đúng nghĩa. Hãybiến nó thành "học viện" bauxite- alumin-nhôm" để vừa làm vừa đào tạo nguồn nhânlực, vừa làm chủ công nghệ và quản lý, vừa học và tìm ra các cách ứng phó rủi romà bây giờ chưa thể xác định rõ. Quy mô 300.000 tấn alumin/năm/1 dự án là phùhợp với thử nghiệm. Quy mô 600.000 tấn alumin/năm/dự án như bây giờ thì khôngthể coi là dự án thử nghiệm, đấy là khai thác mất rồi!

Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!

Theo Hoa An
Bee