Sau “tái sinh” là gì?

Hòn đá tảng choviệc kiểm soát vũ chiến lược giữa Mỹ và Nga, START I, đã hết hiệu lực ngày5/12/2009. Thỏa thuận ảnh hưởng rất lớn đến an ninh thế giới này vừa được Mỹ vàNga tuyên bố "sắp được tái sinh”, nhưng sau tái sinh là gì?

>>
 

20 năm với một loạt thỏa thuận

Hiệp ước Cắt giảm Vũ khíhạt nhân chiến lược (START I) được ký tháng 7/1991, trước khi Liên bang Xôviếttan rã, nhưng chỉ có hiệu lực từ tháng 12/1994. Hiệp ước này yêu cầu các bêntham gia cắt giảm đáng kể vũ khí tiến công chiến lược (chủ yếu là đầu đạn hạtnhân, ngoài ra còn có tên lửa đạn đạo và máy bay ném bom) xuống mức không quá1.600 phương tiện, đồng thời đề ra thủ tục giám sát quá trình giải trừ vũ khíhạt nhân. Mỗi bên tham gia START I cũng được phép duy trì không quá 6.000 đầuđạn hạt nhân. Hiệp ước chính thức có hiệu lực tháng 12/1994. Tại thời điểm kýkết, Liên Xô sở hữu 2.500 phương tiện và 10.271 đầu đạn hạt nhân, trong khi Mỹcó 2.246 phương tiện và 10.563 đầu đạn hạt nhân.

Tổng thống Mỹ Bush (cha) và Tổng thống Nga Yelsin ký kết START I -1993

Việc cắt giảm vũ khí tiến côngchiến lược sẽ được thực hiện trong vòng 7 năm. Ngày 6/12/2001, các bênđã tuyên bố thỏa mãn tất cả các điều khoản của hiệp ước. Thời điểm đó,Nga có 1.136 phương tiện và 5.518 đầu đạn; Mỹ có 1.237 phương tiện và5.948 đầu đạn.

START I cũng hạn chế nghiêm ngặt việctriển khai các lực lượng hạt nhân hiện có – ví dụ như tại các khu vực những hệthống tên lửa di động có thể được lắp đặt.

Tháng 1/1993, Nga và Mỹ đã ký kết Hiệp ướccắt giảm vũ khí tiến công chiến lược giai đoạn hai ( START-2), quy định cắt giảmmạnh số tên lửa đạn đạo xuyên lục địa và số đầu đạn hạn nhân. Trong đó, Mỹ cắtgiảm 3.500 đầu đạn hạt nhân; còn Nga cắt giảm 3.000 đầu đạn hạt nhân .Tuy nhiên,Hiệp ước chưa bao giờ được thực thi, và đến năm 2002, Nga chính thức rút khỏiHiệp ước này nhằm phản đối việc Mỹ đơn phương rút khỏi Hiệp ước Chống Tên lửaĐạn đạo (ABM) ký năm 1972. Tuy nhiên, hai bên đã hoàn thành các điều khoản củaSTART II tương ứng với lợi ích quốc gia của hai nước.

Một tháng trước đó, tại Mátxcơva, Hiệp ướcCắt giảm Vũ khí Tấn công Chiến lược (SORT) được ký. Điều duy nhất hai bên có thểthỏa thuận là mức cắt giảm tối thiếu các đầu đạn hạt nhân chiến lược sẵn sànghoạt động (vào khoảng từ 1.700 đến 2.200) vào năm 2002. Mặc dù có mức trần quyđịnh cắt giảm cho mỗi bên vào khoảng 1.700-2.200 đầu đạn, nhưng Hiệp ước khôngđề cập tới số lượng phương tiện và số đầu đạn trên mỗi phương tiện. Bởi vậy, mỗinước được tự do quyết định việc cơ cấu các lực lượng hạt nhân của mình. Hiệp ướckhông đưa ra một cơ chế kiểm soát cho từng bên; thay vào đó, các bên tự hạn chếbằng cách tham khảo START-I và tiến hành họp Ủy ban Thực thi Hiệp ước hai nămmột lần.

Đến thời điểm START I hết hạn vàotháng 12/2009, toàn bộ quy định về thanh sát và kiểm tra cũng sẽ dừnglại; các phương tiện, đầu đạn sẽ được tích lũy trong kho vũ khí và khicần sẽ nhanh chóng trở lại nhiệm vụ chiến đấu

Tất cả những điều trên chứng tỏ rằng trong20 năm qua, chỉ có một thỏa thuận cơ bản có hiệu lực, đó là hiệp ướcSTART I. Tấtcả những thỏa thuận giải giáp hạt nhân khác hoàn toàn hoặc một phần căn cứ vàothỏa thuận này. Trong tháng 7/2009,Tổng thống Mỹ Barack Obama và Tổng thống NgaDmitry Medvedev đã đồng ý tiến tới một thỏa thuận ràng buộc về pháp lý mới thaythế hiệp ước START I vẫn còn có giá trị. Tuy nhiên, hai bên không đáp ứng thờihạn chót để thỏa thuận này có hiệu lực là sau ngày 5/12 năm ngoái.

Ý nghĩa không chỉ với Nga hay Mỹ

Theo các nhà phân tích, một hiệp ước mớivề cắt giảm vũ khí chiến lược luôn là điều cần thiết đối với cả hai bên Mỹ vàNga.

Dưới thời Tổng thống Mỹ George.W Bush, đàmphán về hiệp ước thay thế START I ít đạt tiến bộ. Tuy nhiên, sau khi bước vàoNhà Trắng, Chính quyền Obama đã thay đổi chính sách đối ngoại trước đó của ngườitiền nhiệm. Do vậy, việc Nga và Mỹ bắt đầu đàm phán về một Hiệp ước mới thay thếSTART I nằm trong mục tiêu chung được cả Tổng thống Nga D.Medvedev và người đồngcấp Mỹ "bật đèn xanh" tại Hội nghị thượng đỉnh G-20 ở London ngày 1/4/2009.

Việc ký kết được Hiệp ước sẽ góp phần nângcao uy tín chính trị không nhỏ của cả hai cường quốc hàng đầu về vũ khí hạt nhânđối với thế giới. Đối với Nga (vốn coi START I là một bước ngoặt trong việc kiểmsoát vũ khí sau Chiến tranh Lạnh và cho rằng nếu Hiệp ước này hết hiệu lực màkhông có cái thay thế có thể ảnh hưởng xấu đến cân bằng chiến lược), bước giảmtiếp theo của kho vũ khí hạt nhân sẽ giúp họ tiết kiệm được một số lượng đáng kểngân sách để duy trì và bảo đảm cho hệ thống này.

 Còn đối với chính quyền Obama, mộtHiệp ước mới sẽ là bước đầu tiên trong chương trình kiểm soát vũ khí đầy thamvọng của chính quyền Obama và cần tới sự ủng hộ của Mátxcơva; đồng thời là minhchứng khẳng định về một bộ mặt mới, một thiện chí mới của Mỹ trên trường quốctế. Tổng thống Obama đã cam kết phấn đấu cho một thế giới không có vũ khí hạtnhân và muốn tái lập các thể chế không phổ biến vũ khí hạt nhân trên thế giới

Nga cũng như Mỹ đềucoi Hiệp ước mới là cách để “nhấn nút khởi động lại” cho mối quan hệgiữa hai nước vốn bị sứt mẻ bởi một loạt vấn đề như: cuộc chiếnNga-Gruzia, tấm chắn tên lửa của Mỹ ở Đông Âu và việc gia nhập NATO củaUkraine và Gruzia... Việc không đạt được mục tiêu này sẽ là bất lợi vềmặt ngoại giao, vì các cuộc thương lượng về vấn đề này sẽ là phép thửđầu tiên đối với việc Mátxcơva và Washington hợp tác với nhau như thếnào về những vấn đề phức tạp và chấm dứt di sản thù địch của thời Chiếntranh Lạnh là hàng nghìn đầu đạn hạt nhân của hai nước luôn sẵn sàngtrên bệ phóng.

Việc đạt được một hiệp ước START mới làkhả thi vì cả hai bên đều muốn thay thế hiệp ước cũ và tán thành một số mụctiêu. Tuy nhiên, các nhà thương lượng bị thách thức bởi nhiều năm nghi kị lẫnnhau. Cả hai bên đã có rất nhiều bất đồng cần tháo gỡ: bất đồng liên quan đến kếhoạch của Mỹ triển khai lá chắn tên lửa ở Đông Âu, vấn đề cắt giảm số đầu đạnhạt nhân được lưu giữ trong các kho chứa. Mỹ cho biết chỉ sẵn sàng xem xét việccắt giảm các đầu đạn và vật mang đầu đạn tham gia trực chiến hiện nay. Trong khiđó, phía Nga lại đòi cắt giảm cả những đầu đạn đang được lưu giữ trong các khochứa.

Nếu START mới được ký, thì sau 7 năm Mỹ sẽduy trì khoảng 800 vật phóng và Nga sẽ có ít nhất 600 phương tiện phóng. Về tênlửa chiến lược thì hai bên sẽ duy trì số lượng ngang nhau. Ngoài ra, với việchạn chế nghiêm ngặt vũ khí chiến lược của Nga và Mỹ, các lực lượng hạt nhân củamột số nước như Pháp, Anh, Trung Quốc, Pakixtan và Ấn Độ sẽ trở thành tâm điểmchú ý. Vai trò hạt nhân của những nước này sẽ gia tăng đáng kể. Để so sánh, sốphương tiện phóng tên lửa đạn đạo chiến lược hiện có ở các cường quốc hạt nhânnhư sau: Trung Quốc - dưới 100 đơn vị, Pháp có gần 300 đơn vị và Anh có dưới 200đơn vị.

 Theo Nguyễn Viết